Taj cilj u snažnijoj je vezi sa vesternizacijom Srbiijen pod austro-ugarskim patronatom posle 1878. nego sa međunarodnim prilikama Prvog svetskog rata
U srpskoj nauci je podrobno obrađeno pitanje ratnih ciljeva Srbije u Prvom svetskom ratu. Istraživači su velikim delom saglasni da su taktičko-politički razlozi naveli Srbiju da bude prva zaraćena strana koja je već u decembru 1914. godine izašla sa jasno definisanim ratnim ciljem. Istim taktičko-političkim razlozima se objašnjava ne samo izbor vremena objave ratnog cilj, već i njen sadržaj: oslobođenje i ujedinjenje svih Srba, Hrvata i Slovenaca. Naime, Srbija je još na početku Prvog svetskog rata umesto srpskog istakla jugoslovenski ratni cilj kako bi demotivisala i pridobila Hrvate i Slovence koji su se borili u redovima austro-ugarske vojske. Uz to, blagovremenom i geopolitički osmišljenom ponudom stvaranja velike južnoslovenske države, kao brane germanskom prodoru na Istok, trebalo je da se spreči trgovanje srpskim teritorijama u pregovorima koje su sile Antante vodile sa Italijom, Bugarskom i Rumunijom. Pri svemu tome, ne može se zanemariti itekako značajna činjenica, da je navedeno taktičko opravdanje jugoslovenskog ratnog cilja istaknuto u sredini čiji su se politički i kulturni prvaci u velikom broju mnogo godina pre 1914. godine idejno i strateški opredelili za jugoslovensku ideju. Pokazalo se da je ovakva ideološka nastrojenost značajnih delova Srbijine elite bila presudniji činilac za definisanje ratnog cilja Kraljevine od programa stranaka koje su činile koalicionu Vladu koja je donela Nišku deklaraciju, u kojima se ni jednom rečju nije pominjalo jugoslovensko ujedinjenje kao stranački politički cilj.
To bi u najkraćem bile ključne odrednice koje redovno omeđuju istraživanja na temu ratnih ciljeva Srbije, ukoliko se ova posmatra samo iz ugla ondašnjeg zvaničnog Beograda. Sledstveno, izabrani hronološki okvir ovakve analize upućuje na zaključak da je jugoslovenski ratni cilj Srbije u Prvom svetskom ratu bio plod tadašnjih međunarodno-političkih i vojnih prilika i ubeđenja onih koji su od 1914. do 1918. godine držali u rukama krmu Srbijinog državnog broda. Međutim, suženi hronološki okvir analize onemogućava da se objektivno sagleda celina jednog istorijskog procesa, kakvo je formiranja prve jugoslovenske države. Istovremeno, na neodgovarajućim naučnim zaključcimagradi se iskrivljena i sužena istorijska svest o događajima iz Prvog svetskog rata. Pogrešna istorijska predstava o razlozima nastanka prve jugoslovenske države služila je u vreme razbijanja druge Jugoslavije kao efikasno manipulativno sredstvo za istoriosofsko, ideološko i političko dezorjentisanje i sluđivanje srpskog naroda. Umesto znanja o pravim uzročnicima jugoslovenske državnopravne avanture, Srbima je ostavljeno da se zabavljaju igrama rekonstruisanja istorije po modelu šta bi bilo da 1918. regent Aleksandar nije izabrao jugoslovenski put. Upravo ovakva pseudoistorijska pučka zabava čini da je jugoslovenski mamac, u nekom od pojavnih oblika, i dalje primamljiv za Srbe.
Posmatrano iz ugla istorijskih procesa 19. veka Srbijino jugoslovensko opredeljenje iz vremena Prvog svetskog rata u najvećoj je meri bilo opredeljeno ishodom Kogresa velikih sila koji je održan u Berlinu 1878. godine.
Berlinskom odlukom od 1878. o austrijskoj okupaciji Bosne i Hercegovine ne samo da je onemogućeno ostvarenje zavetnog nacionalnog cilja čitavog niza srpskih pokoljenja, da se Bosna i Hercegovina oslobodi i ujedini sa Kneževinom Srbijom, već je određen kurs u kome će se ubuduće kretati proces srpskog nacionalnog oslobođenja i ujedinjenja. Umesto ka zapadnim srpskim pokrajinama, Bosni, Hercegovini i bivšoj Vojnoj Granici, gde su nalazile van matičnih kneževina najbrojnije kompaktne mase srpskog naroda, koje su u patrijarhalnim uslovima očuvale uzornu nacionalnu svest, evropske države koje su vodile glavnu reč na Berlinskom kongresu, pre svih Nemačka, Velika Britanija i Austro-Ugarska, terale su Srbiju da na jugoistočnim rubnim nacionalnim posedima, kroz sukob sa pravoslavnim Bugarima, obezbedi sebi vitalno teritorijalno proširenje. Osim odluke o austrijskoj okupaciji Bosne i Hercegovine, još jedna odluka Berlinskog kongresa imala je kobne posledice za srpski nacionalni pokret u 20. veku. U Raškoj oblasti sačuvan je formalni turski suverenitet pod efektivnom austro-ugarskom zaštitom, čime su stvoreni teritorijalni preduslovi za političko udaljavanje Srbije i Crne Gore i docnije razvijanje crnogorske posebnosti.
Zapadne sile su na Berlinskom kongresu 1878. godine iscrtale mapu Balkana na kojoj je Austro-Ugarska dobila dominirajući položaj prema Srbiji i Crnoj Gori, zbog čega ubuduće, kako je primetio naš prvi pravni istoričar Nikola Krstić, „ove dve državice biće više nominalno slobodne i nezavisne, ne u samoj stvari, jer će upliv Austrije na njih biti neodoljiv”. Ovakav položaj Austro-Ugarske nije bio samostalna tvorevina germanske istočne politike, već je dobijen na osnovu berlinskog mandata zapadnih evropskih država, pre svih Velike Britanije. Beč je 1878. dobio zapadnoevropsko ovlašćenje da vrši apsolutni upliv na politički, ekonomski i kulturni život pravoslavnih naroda Balkanskog poluostrva i tako posledično spreči širenje bilo kakvog ruskog uticaja na ovoj magistralnoj evropsko-maloazijskoj kopči. To je neposredno posle Berlinskog kongresa priznao i Rusiji nenaklonjen naprednjački prvak Milan Piroćanac, podvlačeći kako „Austrija i Engleska ne misle da Srbiji izrade više no što je Rusija učinila, no prosto da je odluče od ruske politike”.
Teritorijalno opkoljavanje dovelo je posle Berlinskog kongresa do ubrzane političke-pravne, ekonomske i kulturne potčinjenosti Srbije zapadnoj civilizaciji oličenoj u Austro-Ugarskoj. U političko-pravnoj sferi postberlinska potčinjenost i vesternizacija Srbije neposredno je ostvarena kroz političko vezivanje za Austro-Ugarsku u formi tzv. Tajne konvencije, a posredno i dugoročno kroz presađivanje u Srbiju zapadnog parlamentarizma. U ekonomskoj sferi potčinjenost Srbije zapadnoj civilizaciji realizovana je eksplicitno kroz kolonijalni Trgovinski sporazum Srbije i Austro-Ugarske, a implicitno kroz preuzimanje zapadnog privrednog modela. Duboka postberlinska kulturno-obrazovna vesternizacija srpskog društva sprovođena je naprednjačkim kopiranjem zapadnog prosvetnog i vrednosnog obrasca, kao i slanjem državnih pitomaca na zapadnoevropske univerzitete.
Širenje jugoslovenskog pokreta među Srbima u Kraljevini Srbiji i približavanje njene elite rimokatoličkim Slovenima iz Austro-Ugarske, naročito u prvoj deceniji 20. veka, bilo je samo neminovna posledica ubrzane sveukupne postberlinske vesternizacije Srbijine države i društva. Što je zapadna civilizacija Srbima postajala bliža, Rusija im je bila sve dalja i nerazumljivija. Tok kulturnog razmimoilaženja Srba i Rusa, otpočet već u vreme ustavobraniteljske vladavine, ubrzan je posle Berlinskog kongresa.
Jugoslovenski ratni cilj Srbije iz 1914, kao i njegovo ostvarenje 1918. u snažnijoj su uzročno-posledičnoj vezi sa Srbijinom vesternizacijom pod austro-ugarskim patronatom posle 1878. nego sa međunarodnim prilikama Prvog svetskog rata. Vezu između 1878. i 1918, odnosno između Berlinskog kongresa i Prvodecembarskog akta o ujedinjenju jedini je uvideo akademik M. Ekmečić, istakavši da „ima neki dublji smisao u činjenici da velike sile nisu dozvolile ujedinjenje srpskog naroda 1878, a pristali su da se to obavi 1918. u široj etničkoj zajednici, u kojoj bi se srpski ulog smanjio postizanjem ravnoteže sa katoličkim oblastima”. Na Berlinskom kongresu je onemogućeno ujedinjenje Srpstva u sopstvenoj režiji, da bi posle tridesetpetogodišnje vesternizacije njegova integracija bila dozvoljena od zapadnih evropskih sila, ali u jednu veću meltingpotdržavnu tvorevinu.
Neuspeh srpskog nacionalnog ujedinjenja iz 1878. bilo je neposredna posledica ruskog poraza na Berlinskom kongresu, koji je ministar knez Gorčakov smatrao „najtamnijom stranicom svog života”. Na Berlinskom kongresu je Rusija poražena u pokušaju da napusti Prokrustovu postelju u koju su je zapadnoevropske sile smestile posle Krimskog rata. Da bi se iz tog položaja izvukla Rusiji nije bila dovoljna samo demonstracija moći prema Turskoj u vidu zaključenja Sanstefanskog ugovora, već je morala da njegovim izvršenjem pošalje poruku na pravu adresu – evropskim državama koje su joj pariskim klauzulama od 1856. vezale ruke u balkanskoj politici. Umesto jednostrane demonstracije snage, koja bi priličila velikoj sili koja se vraća na političku pozornicu, Rusija se upustila u sporazumevanje sa evropskim silama. Iz toga je neminovno morao da proistekne berlinski poraz, koji je s pravom I. Aksakov ocenio kao „pobedu petrogradske birokratije nad Rusijom”. Sledstveno, „trijumf austrijske krivde na Balkanskom poluostrvu, morao je biti pre svega moralni poraz Rusije”.
Berlinski poraz od 1878. godine ne samo da je Rusiju potpuno potisnuo sa Balkana, već ju je prinudio na dugogodišnje paktiranje sa različitim neprijateljima ruske države. Rusija je bila uvedena u začarani iscrpljujući krug nesamostalnog vođenja spoljne politike, a sve u cilju održavanja ravnoteže snaga na starom kontinentu. Najzad je račun za defanzivu na balkanskom geopolitičkom čvorištu, Rusiji ispostavljen u formi rata sa Japanom, Prvog svetskog rata i revolucija.
Ako su odluke Berlinskog kongresa u pogledu Bosne i Hercegovine i Raške oblasti proizvele prilike pogodne za bujanje jugoslovenske ideje u Srbiji, detronizacija i ubistvo cara Nikolaja IIotklonili su i poslednje geopolitičke prepreke za utapanje pravoslavnih Srba u jugoslovenski državni projekat. Srpske političke vođe ostale su ne samo bez jedine iskrene međunarodne potpore, već bez glasa razuma koji ih je 1915. opominjao da kod „zvanične Rusije postoji potajan razlog” za odbijanje ideje jugoslovenskog ujedinjenja, sadržan u strahu „da Srbija sa katoličkim elementom, od nekoliko miliona, ne izgubi svoj raniji karakter u kome je pravoslavlje bilo glavni faktor”.Kriptounijatsku karakter jugoslovenske ideje, poznat službenicima pravoslavnog Carstva, morao je biti nepoznat pozapadnjačenoj Srbijinoj eliti.
Iskustvo Prvog svetskog rata nam pokazuje da će se u slučaju neuspeha samostalne ruske balkanske politike srpski narod neminovno naći u državnopravnom, kulturnom i privrednom okviru zapadne civilizacije. Pri tom je sasvim irelevantno pod kojom firmom će se odvijati u ovom slučaju možda poslednja faza brisanja srpskog svetosavskog narodnosnog identiteta – evrounijatskom, jugoslovenskom ili jugoistočnoevropskom, kao što je nebitno ko će igrati ulogu ključnog misionara zapadne civilizacije – Austrija, Nemačka, Engleska ili SAD. Bez ruskog balkanskog prisustva ne moguće je ostvarenje samostalnog srpskog državnog i kulturnog projekta, kao što je bez aktivne i samostalne balkanske politike Rusija osuđena da bude politički, ali i ekonomski i kulturni satelit zapadnoevropske civilizacije. Samoosvešćivanje Rusije i njeno vraćanje na istorijski put Trećeg Rima neminovno su povezani sa ruskom civilizacijskom dominacijom na Balkanskom poluostrvu
Izvor Fond strateške kulture, 13. 08. 2014.
