BOJAN JOVANOVIĆ
Mitologizacija Tita je izraz potrebe da se nakon procesa tranzicije i neizvesnosti uspostavi stabilno društveno stanje
Premda je završio svoj ovozemaljski život još davne 1980. godine, Josip Broz, poznat pod nadimkom Tito, ne napušta našu sredinu. Svojim prisustvom pokazuje da je višegodišnjem vlašću uspeo da obeleži ovdašnji život i da si ti belezi odredili koordinate u kojima i danas postojimo. Značajan za razumevanje naše prošlosti kao bitnog činioca naše aktuelne stvarnosti, odnos prema njemu karakteriše evidentna suprotnost. Naime, dok je u uskonaučnim i stručnim krugovima kritički sagledana njegova ličnost i vlast u našoj široj društvenoj, političkoj i kulturnoj realnosti, stvorena je potpuno drugačija slika o njemu.
Kritički odnos prema Titu i njegovoj višedecenijskoj vladavini ukazuje na fenomen karakteristične komunističke diktature koja se, zbog što joj je on dao svoj pečat, označava titoizmom. Komunistička vlast se nakon Drugog svetskog rata uspostavlja silom i terorom, utemeljuje na sebi i postaje političko, društveno i kulturno zlo. Uspostavljen kao sistem totalne političke vladavine zasnovane na ideološkoj manipulaciji i teroru, titoizam je ukinuo vrednosti građanskog društva, demokratije i političkog pluralizma. Zvaničnoj ideologiji koja je prožimala sve bitne aspekte ljudskog postojanja, aktivno su se priklanjali svi oni koji su kao članovi Komunističke partije učestvovali u sprovođenju partijskih direktiva, a pasivno je prihvatala većina. Zasnovana na hijerarhijski organizovanoj partiji pod vođstvom Tita, kome su bile podređene i policija i državna bezbednost, komunistički režim je imao potpunu kontrolu nad privrednim životom, vojskom i sredstvima javnog saobraćaja i informisanja.
Titoizam je ojačao komunistički mit o velikosrpskoj opasnosti kojim je potiskivana istorijska istina o genocidu nad Srbima u okviru nacističke NDH, a, umesto prvobitne ideje o dezintegraciji Jugoslavije, avnojevskim stvaranjem autonomnih pokrajina rasparčana je Srbija. Nastojanje da se ona oslabi i drži u nemoći kako bi ojačala Jugoslavija izraženo je poznatim političkim stavom „Slaba Srbija, jaka Jugoslavija“. Potvrđivanje srpskog nacionalnog identiteta shvatano je kao najveća opasnost za komunističko jugoslovenstvo, pa je partijskom i državnom represijom suzbijana svest o vrednostima i značaju srpske kulturne tradicije.
PERIKLOVO DOBA
Postoje, dakle, adekvatna saznanja o tome ko je bio Tito i kakva je bila njegova vlast, ali ona nisu i odrednica javnog ponašanja, mišljenja i govora o titoizmu. Racionalnom i principijelnom određenju suprotstavljeno je iracionalno i pragmatično viđenje, što govoru o evidentnom neskladu između relevantnih i kompetentnih naučnih saznanja i javnog mnenja o jednom vremenu i političkom fenomenu. Kolektivno pamćenje titoizma kao perioda sigurnog i dobrog života stalno se pothranjuje nekritičkim odnosom prema Titu i masovnom hiperprodukcijom kičerskih priča o raznim aspektima njegovog života. Vrhunac kultnog odnosa prema njemu iskazuju njegovi današnji obožavaoci koji koriste formu krsne slave, vezano prvenstveno za srpsku tradiciju, da obeleže 25. maj, koji je nekad, kao Dan mladosti, slavljen kao dan njegovog rođenja. Iako je krsna slava upravo u vreme Tita bila zabranjena članovima Komunističke partije, ovakvim njegovim slavljenjem on dobija status profanog kućnog sveca. Ono što je važno narodu bitno je i političarima i intelektualcima koji svojim svojim stavovima i neskrivenim simpatijama za Tita podržavaju takvu sliku o njemu.
Koreni takvog današnjeg odnosa prema komunističkom diktatoru imaju svoju istorijsku dubinu, ali su u suštini psihološki plitki i vezani su za banalno preovladavanje emocionalnog nad intelektualnim i prenebregavanje nekih bitnih činjenica bez kojih se ne može doneti adekvatna ocena o titoizmu. U tom smislu može izgledati krajnje neobično da pojedinci, poput Živojina Pavlovića, autora čiji su filmovi bunkerisani i zabranjivani, a knjige spaljivane, Titovo vreme upoređuje i određuje kao „Periklovo doba naše kulture“. O tome je ovaj naš književnik i sineast govorio ne samo osamdesetih godina već i deceniju potom. Na pitanje kako objašnjava odjek koji je u svet imala njegova smrt, Pavlović u intervjuu NIN-u od 19. jula 1996. godine veli: „Objašnjavam veličinom ličnosti Josipa Broza. Možemo da mislimo šta god hoćemo, za njegova doba što se tiče kulture ovog podneblja, odnosno bivše Jugoslavije, to će biti procenjeno ponovo, ponavljam, pre deset godina sam to rekao, pa su hteli da me linčuju, Periklovo doba.“
Imajući u vidu da je kultura sama realnost čovekovog postojanja u kojoj on stvara svoja umetnička, književna i naučna dela, takvo pozitivno određenje bi se, naravno, odnosilo na ambijent u kojem se ljudi potvrđuju svojim materijalnim, socijalnim i duhovnim tvorevinama. Iako se Pavlovićevo određenje kulture odnosi na umetnička i književna dela, mogućnost da ona dosegnu vrhunske izraze neosporno da govori pozitivno o ambijentu u kome su ona stvorena. Titov period kao „Periklovo doba“ naše kulture i umetnosti jedna je od najspornijih određenja ovog vremena naše istorije, jer ne uzima u obzir stepen slobode kao najbitniji uslov za umetničko stvaralaštvo. Nije u pitanju manifestni represivni sistem, već unutrašnja cenzura, koja je određivala nulti stepen tolerancije na kritičnost partije i njegovog vrhovnika. Ona se može razumeti samo kao posledica velikog straha za sopstvene pozicije, urednička mesta, a drastičnim primerima kojima su vlast i partija stavljali do znanja da nije dozvoljeno slobodno, kritičko mišljenje, stvaran je poltronski mentalitet.
Na osnovu dela ne može se nekritički govoriti i o okolnostima u kojima su nastale. Naime, određena ljudska dela nisu neposredno odraz okolnosti u kojima su stvarana, jer često nastaju uprkos tim okolnostima. Tako, na primer, u vreme svog največeg stradanja Jevreja tokom Holokausta, sedmorica rabina organizovala su u Aušvicu služenje Bogu. Iako je taj proces, na kome je Bog osuđen, bio izraz slobodnog odnosa prema Bogu, nijednom Jevrejinu ne bi palo napamet da taj čin tumači kao vrhunski izraz slobode jevrejskog naroda.
Ma koliko bila čudna Pavlovićeva ocena „titoizma“, još veće čuđenje izazivaju stavovi pojedinih intelektualaca, kritičara komunizma i „titoizma“, koji nikako ne mogu ni danas, dve decenije potom, da poveruju i shvate da je ovako nešto rekao jedan od najvećih srpskih reditelja i književnika. Prihvatajući delimično njegov iskaz, insistiraju na tome, pozivajući se na fiktivne dokaze, da se Pavlovićeva ocena „titoizma“ odnosi na period do 1972. godine i sa početkom progona autora tzv. crnog talasa kojima je obeležen i Živojin Pavlović. Nažalost, iz citiranog intervjua jasno se vidi da je reditelj Zasede mislio na celokupan period Titove vladavine.
„KIČ LAŽNE HARIZMATIČNOSTI“
Sumnja i neverovanje dolaze iz pritajene sklonosti da se ta vladavina razgraniči i diferencira na periode sa različitim značenjima. Dobro, „Periklovo doba“ bi se odnosilo na period do 1972. godine a loš do kraja svoje vlasti 1980. godine. Time se i Tito, u pokušaju razrešenja ambivalencije prema njemu, podvaja, poput kolektivnog oca, na dobrog i lošeg. Ukoliko bi dalje pratili ovaj proces, onda se njegova pozitivna, prava, i njegova autentična strana suprotstavlja negativnoj, koja je rezultat okolnosti, loših prilika, delovanja negativnih, zlih ljudi iz bližeg i daljeg okruženja. Ovakav odnos iskazuje i ogroman potencijal za produkciju folklornih sadržaja i nastanak aktuelne mitologije o Titu, koja se neprestano uvećava, a fenomen dugogodišnje Titove diktature se nastoji protumačiti i neadekvatnim korišćenjem poznatog Veberovog pojma „harizma“.
U ocenjivanju Titove ličnosti i njegove vladavine zapostavlja se ono najbitnije kada se o njemu donosi konačan pozitivan sud. Naime, ne može se govoriti o slobodarskom periodu na osnovu stvorenih umetničkih dela, jer stvarne stvaralačke slobode koja podrazumeva i kritički odnos prema stvarnosti nije bilo. Takođe se ne može govoriti o nekakvoj harizmi ličnosti nasiljem i održala se na vlasti represijom a falsifikatima i obmanama o njegovim višestrukim stvaralačkim sposobnostima stvorila lažnu predstavu o njegovoj veličini i harizmatičnosti. Ta laž koja je nastojala da se predstavi kao istina je politički kič čija neprestana produkcija uvećava deponiju Titove lažne harizmatičnosti u tom kontekstu folkorizovan i mitologizovan „titoizam“ se ispoljava kao srpski politički idiotizam. Upotrebljen u izvornom značenju, idiot je neupućen u javne poslove, neznalica i osobenjak, onaj koji se ne bavi politikom. Zato su politički idioti oni koji se bave politikom, a nisu upućeni u suštinu bitnog političkog fenomena kao što je „titoizam“.
Iako veoma različitih stepena obrazovanja, socijalne pripadnosti i političkog opredeljenja, pojedinci imaju istovetan pozitivan odnos prema Titu. Takav odnos prema političkom diktatoru je zajednički činilac identiteta koji ima istovetno značenje i u kolektivnoj predstavi o njemu. Budući da je ono suprotno istorijskoj istini koja ukazuje na negativne i pogubne posledice „titoizma“ za Srbiju i srpski narod ovakvim odnos se iskazuje veoma nizak nivo kompetentnosti da se procene sopstveni autentični interesi. U toj nemogućnosti da se ne samo racionalno prosuđuje o Titu, već i da se šire prihvate adekvatne ocene o njemu, odražava se, ustvari, karakteristično stanje društva bez ukorenjene liberalne tradicije i demokratskih sloboda. U tim okolnostima nezavidnog nivoa opšte a posebno političke kulture građana može se i adekvatno sagledati proces koji dovodi do mitologizacije Titove ličnosti i njegove vladavine. Važan za utvrđivanje kritičkog odnosa prema njemu i oslobođenja od zabluda koje zamagljuju i falsifikuju istinu o našoj prošlosti, takav kritički odnos neće bitno uticati na promene kolektivne slike o Titu sve dok se suštinski ne promene i uslovi koji je omogućuju. Budući da se mitovi stvaraju uprkos racionalnoj istini, je prenose drugu poruku, i mitologizacija Titove ličnosti je izraz potrebe da se nakon dugotrajućeg procesa tranzicije praćenog sveukupnom kriznom neizvesnošću uspostavi stabilno društveno stanje i započne period sigurnog i srećnog života za obične ljude. U iščekivanju takvog života stvara se mit o Titu kojim se priziva njegovo vreme kao idealizovana predstava prošlosti kojom se uspešno potiskuje i prikriva realnost njegovog političkog zla.
Pod naslovom „Mitologizacija Josipa Broza i potiskivanje titoističkog zla“ tekst je objavljen u „Srpskom književnom listu“, br. 10/115, januar – mart 2015.
