BORIS NAD
Liberalizam je izrazito mesijanska i revolucionarna ideologija: poruka o oslobođenju upućena je čitavom čovečanstvu
Savremeni liberali, zagovornici liberalne ideologije, nisu nikakvi pobornici slobodoumlja ili političke tolerancije, još manje radikalni kritičari postojećih društvenih institucija (ovakvo značenje reči „liberal“ se još ponegde zadržalo u kolokvijalnom govoru). Oni su poklonici jedne jasno definisane ideologije, koja je ponikla iz prosvetiteljstva i u osnovnim crtama se uobličila tokom XVIII veka. Otada je prošla veoma dug razvojni put. Upravo njoj je pošlo za rukom da eliminiše sve svoje konkurente i istakne pravo na svetsku vladavinu. U međuvremenu, liberalizam je postao ne samo dominantna nego i jedina ideologija Zapada i njegove avangarde – Sjedinjenih Američkih Država. Ta ideologija (kao i sve ostale koje su iznikle iz iste prosvetiteljske matrice) jeste nesumnjivo totalitarna. Ovde možemo ponoviti ono što je već rečeno na jednom drugom mestu: „Kao i neke druge, liberalizam je totalitarna ideologija, čvrsto ukorenjena u američkom mentalitetu, čija je skrivena osnova protestantska, puritanska eshatologija. U osnovi, liberalizam koristi nešto `mekša` sredstva – umesto sasvim otvorene represije – ali zbog toga nije ništa benevolentniji prema svojim protivnicima. To su razlozi zbog kojih je, tokom poslednjih nekoliko decenija, a posebno posle rušenja Gvozdene zavese, Vašington delovao kao pravi mesijanski centar, čiji je zagonetni jezik počivao na retorici `demokratije‘, ‘slobodne razmene‘ i ‘ljudskih prava‘.“
Liberalizam ne treba mešati s demokratijom: „političkim sistemom u kome svako (bar nominalno) ima pravo da ispoveda bilo koji politički stav i u kojem nijedan sâm po sebi nema prednost nad drugim. U stvarnosti, liberalističko shvatanje je ono koje dopušta mogućnost postojanja svim drugim i koja zato nužno ostaju marginalna“ (Boris Nad: Ka postistoriji sveta).
SKRIVENA IDEOLOGIJA. „NORMALNA EGZISTENCIJA“
Tokom svog dugog razvojnog puta, liberalizam je menjao oblike, revidirajući ili radikalizujući pojedine početne stavove, ali je za sve vreme ipak pokazivao iznenađujuću doslednost. Jedna od njegovih trajnih crta je i činjenica da liberalizam predstavlja „skrivenu ideologiju“ – ideologiju koja se samo nevoljno pokazuje kao takva, pretvarajući se da i nije nikakva ideologija, već, kako primećuje Tomas Molnar u svojoj studiji Liberalna hegemonija, „normalna egzistencija“. Reč je zapravo o „velikoj strateški skrivenoj ideologiji Građanskog društva“. Ta ideologija se razvijala u protekla tri veka da bi na kraju proglasila svoju planetarnu hegemoniju.
Prema ovom značajnom američkom misliocu, svako društvo počiva na tri fundamentalne institucije: to su Država, Crkva i Građansko društvo. One su u isti mah osnovne društvene strukture i „prirodne odlike ljudskog suživota“. U tom smislu, one su oduvek postojale: „u arhaičnom stanju u plemenu (kao vođe, vračevi, zanatlije i seljaci)“. Na nivou jedne imperije, u svom razvijenom stanju, kao složena, slojevita struktura Države, mnoštvo ili više religija (Crkva) i kao visoko sofistikovani oblici proizodnje i razmene (trgovine), koji počivaju na specijalizaciji i jasnoj podeli rada (Građansko društvo).
Tradicionalna podela unutar svakog društva je trodelna. Trebalo bi primetiti da ta temeljna podela odgovara indoevropskoj ideologiji trodelnosti, o kojoj govori Žorž Dimezil. To je osnovni „fenomen društvene strukturacije“; društvo, svako društvo u stvari, a ne samo indoevropsko, idealno počiva na ove tri funkcije: „U idealnoj (…) zajednici prva funkcija sadrži suverenska i sudijska, magijska i religijska delovanja; drugu funkciju izvršava, u prvom redu, borbeni element aristokratije i anarhične mladosti, dok treća obuhvata niz polja delotvornosti, od materinstva do poljoprivrede, zanatstva i trgovine“ (Dragoš Kalajić: Evropska ideologija).
Aktivnosti treće funkcije (Građanskog društva) nadziru prve dve – Država i Crkva. One ga ograničavaju i normiraju, i nameću mu svoje moralne zakone. Ni odnos među Državom i Crkvom nikada nije beskonfliktan. Prema Alanu de Benoa, Rene Genon, „na tragu mnogih drugih, zapaža kako povijest, poput mita, stalno postavlja opreku, odnosno suparništvo između svjetovnih i duhovnih vlasti“ (A. de Benoa: Izgubljeno kraljevstvo – ideja interregnuma). U srednjovekovnoj Evropi, to suparništvo predstavlja okvir borbe koja se vodi između sveštenstva i carstva.
HEGEMONIJA GRAĐANSKOG DRUŠTVA
Pomenuti „konflikt između Države i Crkve se ipak odvija u okviru bliske i stvarne saradnje“ (T. Molnar). Ove dve funkcije su u osnovi komplementarne i upućene jedna na drugu. Papa Gelasije govori o „dva mača“ (od kojih jedan pripada Državi, drugi Crkvi). Ideal Vizantije je njihova simfonija. Na dnu lestvice ostaje Građansko, civilno društvo, prema kojem se prve dve funkcije odnose s prezrenjem ili barem sa aristokratskom nezainteresovanošću. Snažan pokret u suprotnom pravcu se razvija počev od XVII veka. „Tek je u XVIII veku Volter učinio nešto originalno“: on je prvi pisac koji se, umesto kraljevima i ratovima, okreće građanima, „njihovim osećanjima i njihovim težnjama“. Drugim rečima, on se okreće svakodnevnom životu, banalnostima svakodnevice.
Građansko društvo je tržište ili jednostavno pijaca; čitav niz transakcija koje se obavljaju između njegovih članova, a tiču se trgovine i proizvodnje. Liberalizam je njegov pravi izraz, njegova filozofija i njegova, makar i skrivena, ideologija. On se suprotstavlja doktrini koju propovedaju Država i Crkva, i nastoji im nametnuti sopstveni svetonazor. Zato Crkva, pa i sama Država, u liberalnom poretku postaju samo jedno među mnogim drugim „udruženjima građana“, naizgled ravnopravna sa svim ostalim, privatna stvar koja se okreće ka „tržištu ideja i religijskih usluga“ i podvrgava uticaju raznovrsnih lobija. „Građansko društvo je `pružilo` Crkvi odgovarajuće mesto među lobijima (…) Ona bi mogla da se smesti u privatni sektor, imajući ista prava i obaveze kao neko preduzeće, neki univerzitet, neki sportski klub“ (T. Molnar). A to je isto ono mesto koje u suštini pripada i Državi, odvojenoj od Crkve, dakle potčinjenoj tržištu, odnosno Građanskom društvu i njegovim lobijima.
Liberalizam je ideologija takvog Građanskog društva – prezrenog trećeg staleža – koje insistira na „ravnopravnosti“ s druge dve osnovne institucije, tražeći nešto što mu ni po kakvom pravu ne pripada, ali zapravo zahtevajući od njih da mu se bespogovorno potčine. Njegova magična formula je „emancipacija individue“: beskompromisni individualizam, podvrgavanje politike i religije pojedincu, njegovim odnosima i transakcijama, njegovim sebičnim interesima i nužno arbitrarnim merilima. Otuda liberalizam nastoji da ukine svaku politiku, pokazujući ambiciju koja je neskriveno totalitarna.
PRAVA ČOVEKA – ZAMKA ZA BUDALE
Crkva se odvaja od Države i kao takva se potčinjava Građanskom društvu (tržištu), a jedna od posledica toga je i desakralizacija; iz Građanskog društva nije prognana samo politika već je prognano i sakralno. Društvo prestaje biti sakralizovana celina i postaje sasvim ovozemaljska ustanova. Društvena zajednica nema nikakav drugi ni viši smisao, sem onog ugovornog: svaki odnos unutar nje sklapaju oni koji su u suštini među sobom jednaki (u praksi, međutim, neki su „jednakiji od drugih“, a ovo diktiraju puki odnosi moći).
U samoj osnovi, liberalizam je veoma prizemna i jednostavna ideologija, koja počiva na svega nekoliko temeljnih aksioma. On je u isto vreme dovoljno elastičan i zamagljen, i dovoljno dogmatičan da čini u potpunosti dovršen i zaokružen sistem. Prava čoveka, na primer, kojim se diči liberalizam, ostaju „nekom vrstom zamke za budale“: budući da ih ne može realizovati, „čovek se neizbežno pita šta učiniti s njima?“. Njihovo prihvatanje ili odbacivanje, međutim, određuje naš odnos prema modernosti.
Ono što se ne izriče uvek otvoreno, ali čemu se prikriveno teži, jeste ukidanje svake religije (Crkve) i ukidanje svake politike (Države), koje apsorbuje svemoćno tržište. To je njegova prava i samo katkad otvoreno iskazana ambicija. „Što više trgovine, što manje politike“, izrekao je Džordž Vašington u svom oproštajnom govoru 1796, ostavljajući za sobom neku vrstu političkog testamenta namenjenog Americi i čitavom čovečanstvu. U liberalnoj perspektivi, u praktičnom poimanju „građana“, Država nije ništa drugo do predstavnik sveta sile; Crkva je predstavnik sveta snova. Pošto se pokazalo da religija ne može biti jednostavno ukinuta, ona postaje „privatna stvar“: stvar slobode svakog pojedinca. Na sličan način, Država postaje puko sredstvo za ostvarivanje liberalne utopije i ogoljeni represivni aparat; u praksi, ona je podvrgnuta lobijima, njihovim interesima i, u krajnjem, ozakonjenoj korupciji. Uprkos toj prividnoj slobodi, jedina prava realnost egzistencije individue jeste tržište, koje je ovde uzdignuto na nivo apsoluta.
TEMELjNE DOGME LIBERALIZMA
Kroz istoriju Građansko društvo je bilo potčinjeno ili Državi ili Crkvi. To je normalan i ustaljeni poredak istorije. Aktuelno prvenstvo Građanskog društva – a to je važna poruka liberalizma i njegova istinska novina – jeste nešto što se „prvi put pojavljuje u istoriji čovečanstva“ (T. Molnar). To je potpuni istorijski presedan. Ta apsolutizacija tržišta je ujedno razlog njegovog trijumfa u moderni (nad komunizmom i fašizmom) i istovremeno njegova osnovna slabost: liberalizam je otuda glavna ideologija moderne.
Zadržaćemo se nakratko na osnovnim aksiomima liberalne ideologije, na njenim neupitnim dogmama, koje su, hteli mi to ili ne, postale uslov „normalne egzistencije“ u razdoblju modernizma:
• Individua je mera svih stvari. Karl Poper (čija je knjiga Otvoreno društvo i njegovi neprijatelji „lična Biblija“ Džordža Soroša), zagovara izgradnju teorije društva na bazi „nominalizma“: teorije koja će se zasnivati isključivo „na izražavanju individue, njenog stava, njenih nada, njenih odnosa…“;
• Vera u progres, i to moralni i tehnološki, iz čega proizilazi da je budućnost uvek bolja od prošlosti. Drugim rečima, društvo mora biti podvrgnuto stalnim reformama i neprekidnoj „modernizaciji“. Tomas Džeferson smatra da zakoni i institucije moraju biti promenjeni u svakoj generaciji;
• Tehnokratija. Svaki pokret u društvu se ocenjuje isključivo prema kriterijumu efikasnosti;
• Primat ekonomije nad svim ostalim aspektima društvenog života, „ekonomija kao sudbina“, i to ekonomije u formi „slobodnog tržišta“ (koje uvek ostaje zabluda, fatamorgana liberalizma);
• Evrocentrizam. Zapad, čija su (liberalna) avangarda Sjedinjene Države, predstavlja standard i uzor za „ostatak čovečanstva“;
• Svet je jedan (One World). Sastavljen je od „autonomnih i slobodnih individua“ (koje širom sveta začuđujuće liče jedna na drugu. Takva individua je, paradoksalno, uniformna). Svet se integriše upravo na toj, individualnoj osnovi, i jedino na njoj, i postaje kosmopolitski; svi ostali oblici identiteta su ili sumnjivi ili neprihvatljivi. Jedan svet počiva na sveopštoj nivelaciji (u svakoj oblasti života sem u ekonomiji i raspodeli dobara), nivalaciji koja nema premca u istoriji čovečanstva.
PROKRUSTOVA POSTELjA LIBERALIZMA
Liberalizam je izrazito mesijanska i revolucionarna ideologija: poruka o oslobođenju (autonomnih individua) upućena je čitavom čovečanstvu. To je poruka o revolucionarnoj emancipaciji od nacionalnih, religijskih, civilizacijskih, etničkih ili rasnih ograničenja, od svih „zabluda“ kojima je u prošlosti robovalo čovečanstvo. U krajnjem, emancipaciji od prethodne istorije, kao izvorišta iluzija i „zatucanosti“, u korist „individue“. Takva „sloboda“ je, međutim, negativna kategorija. Džon Sjuart Mil predlaže preciznu distinkciju: reč „liberty“ označava slobodu „od“, reč „freedom“ slobodu „za“. Poželjna je, jedino i isključivo, ona prva. Upravo ta činjenica liberalizam čini „nihilističkom ideologijom“: u srži liberalne filozofije, koja zahteva „slobodu od“, jeste Ništa, odnosno njegovo temeljno ontološko načelo jeste Ništa. U praktičnom smislu, to znači da je liberalizmu neophodan neprijatelj, jer mu jedino postojanje neprijatelja („neprijatelja otvorenog društva“) daje nekakvo značenje i opravdava njegovo postojanje.
Njegova poruka je mesijanska i univerzalna, ali uz jednu ogradu: anglosaksonski svet, Engleska i Sjedinjene Države, predstavljaju pravu domovinu liberalizma i njegovu avangardu. SAD su obavezujući uzor za ostatak sveta, primer koji bi trebalo bespogovorno slediti kroz procese „modernizacije“ (odnosno vesternizacije, pozapadnjačenja). On stiče uporišta upravo tamo gde su tradicionalne društvene strukture ili oslabljene (Engleska), ili nikad nisu ni postojale, kao u slučaju Sjedinjenih Država: „To je, u pravom smislu reči, Građansko društvo, koje u svojoj istoriji ne priznaje ni jednu snažnu Državu, izvor moći i kulture, nijednu Crkvu značajnu na nacionalnoj lestvici (…)“ (T. Molnar).
SAD, konačno, postaju pravi mesijanski centar ove revolucionarne ideologije i njena „povlašćena tvrđava“, što kulminira globalističkim liberalizmom, liberalizmom u svojoj završnoj fazi, a to je epoha koja počinje pobedom nad konkuretskim komunizmom i padom Berlinskog zida. Takav liberalizam, na koncu oličen i liku Obame ili Hilari Klinton, stiče svoje fanatizovane sledbenike širom sveta, koji sprovode liberalne revolucije i menjaju ili samo pokušavaju da promene ustaljene društvene strukture u ime (fiktivne) emancipacije apstraktnih individua. Drugim rečima, čovek kao višedimenzionalno i slojevito biće mora biti sveden na apstraktnu liberalnu individuu; on mora leći u liberalnu Prokrustovu postelju. Upravo se u tome – i jedino u tome – sastoji liberalna revolucija.
POSTLIBERALIZAM: APOKALIPTIČKA ZVER
Početak epohe globalizma započinje pobedom liberalizma nad alternativnom ideologijom (komunizmom), s kojim je vodio intenzivnu borbu na život i smrt tokom otprilike pola veka.
U tom času („unipolarnom trenutku“, o kome govori Č. Kraudamer), liberalizam je požurio da proglasi sopstveni trijumf: „kraj ideologija“ i „kraj istorije“.
To je samo delimično tačno jer se u isto vreme okončava i period moderne, a na Zapadu počinje nešto „novo“, što je, u nedostatku boljeg i preciznijeg termina, označeno kao „postmoderna“.
Dvadeseti vek je bio „vek ideologija“ i vreme „velikih narativa“, koji se u postmoderni podrgavaju žestokoj kritici. Trenutak trijumfa liberalizma označava i početak njegovog urušavanja, njegovog kraja, budući da je liberalizam ostao bez svojih velikih protivnika. „U ovoj etapi liberalizam prestaje da bude Prva politička teorija i postaje jedina postpolitička praksa“ (Aleksandra Dugin: Četvrta politička teorija). „Klasični liberalizam“ se preobražava u postliberalizam.
Osnovna karakteristika postliberalizma je to da na mesto „vrednosti“ koje je nekad slavio liberalizam (pozitivizam, scijentizam, racionalizam…) stupa hipertrofirana i poživotinjena individua.
Takva individua je slobodna od svake vrednosti i svake pripadnosti (uključujući rasnu, etničku, religijsku ili polnu pripadnost, pa čak i ograničenja morala ili razuma), u kojima postliberalizam vidi samo „zamagljene oblike totalitarnih represivnih strategija”.
Velika apokaliptička zver je oslobođena i konačno stupa na istorijsku scenu.
