DRAGAN KOLAREVIĆ
Zanimljivi su stavovi o jugoslovenstvu dr Viktora Novaka, autora Magnum Crimen-a koje je saopštio Tanasiju Diniću u aprilu 1942.
Povremeno u javnim glasilima tema jugonostalgije postane popularna. Misli se uglavnom na period Titove Jugoslavije. Taj period i interesovanje za njega može se još označiti kao „samoupravna“ ili „avnojevska“ Jugoslavija. Ideja jugoslovenstva je znatno starija, što je poznato užem krugu stručnjaka, ali je zaboravljeno u javnosti. Zanimljivi su stavovi o jugoslovenstvu dr Viktora Novaka, autora Magnum Crimen-a koje je saopštio Tanasiju Diniću u aprilu 1942, odgovarajući na pitanje koja je predavanja držao u masonskim ložama.
Viktor Novak je držao predavanja i u zagrebačkim i u beogradskim ložama. Naveo je, po sećanju, trideset tema. Što se tiče drugih predavača, odgovorio je da su ona zavisila od profesije kojom se oni bave, bile su raznovrsne iz istorije masonerije, njenih opštih načela kao i njenih primena u porodičnom i javnom životu, predavanja iz sociologije itd.
O BISKUPU MAKSIMILIJANU VRHOVCU
S obzirom na jugoslovensku orijentaciju, striktno poštujući principe: „svi su ljudi braća“ i „brat je mio koje vere bio“, održao je sledeća predavanja: Biskup M. Vrhovac i doba racionalizma; Biskup M. Vrhovac u odnosu prema Srbima i drugim Slovenima; Zašto je M. Vrhovac bio u stvari antiklerikalac iako je zagrebački biskup.
O PREPORODU, RELIGIJI, KLERIKALIZMU
Predavao je o ličnostima sa svih južnoslovenskih prostora koje su prihvatale moderne ideje, zalagale se za prosvećivanje naroda i napredak društva. Takođe i za toleranciju, versku i nacionalnu: Slovenac sveštenik Valentin Vodnik, kao preporoditelj i slobodni zidar; Dositej Obradović i njegova ideologija racionalna i filozofska etika; Slovenački slobodni zidari u vreme Valentina Vodnika; Dalmatinski slobodni zidari u vreme Napoleona i u vreme austrijske reakcije posle Napoleonovog pada.
ŠTROSMAJER, RAČKI I KLERIKALIZAM
U srpskoj javnosti u novije vreme stvoren je utisak da je Josip Juraj Štrosmajer bio protagonista jugoslovenstva pod hrvatskom dominacijom, nasuprot koncepta o jugoslovenskom konceptu pod srpskom dominacijom. U takvim podelama zanemaruje se da je bio značajan broj istaknutih ličnosti koji su iskreno bile za zajednicu braće „razdvojene granicama i religijama“. Predavanja Viktora Novaka osvetljavaju na poseban način Štrosmajera, Račkog i klerikalizam:
Vladika Štrosmajer i njegova antijezuitska načela – u prepisci sa Franjom Račkim; Štrosmajer na Vatikanskom Koncilu; Štrosmajer kao protivnik hrvatskog klerikalizma osuđuje rad njegovih propagatora; Štrosmajer u odnosu prema pravoslavnom sveštenstvu od početka svog vladičanstva do pred samu smrt; Franjo Rački, apostol narodnog jedinstva i bratske ljubavi među jednovernom braćom, mada verom i državama razdvojenom; Napredno i nazadno sveštenstvo u Dalmaciji, Hrvatskoj i Bosni, u dalekoj i bližoj prošlosti; Religija je svetinja i lična neprikosnovenost – a klerikalizam je porok tuđinske misli; Kroz jedno stoleće: U čemu je razorna snaga hrvatskog slovenačkog klerikalizma; Dva antipodna pojma: religija i religiozno osećanje hrišćanske misli u suprotnosti sa netrpeljivošću, isključivošću i militantnošću klerikalizma.
STARČEVIĆ I MATOŠ
Među protivnicima klerikalizma, prema Viktoru Novaku, bili su Ante Starčević i Anton Gustav Matoš. Ni to savremenoj javnosti nije poznato. A naslovi tih predavanja su sledeći: Odakle toliki protivnici slobodnog zidarstva?; Natko Nodilo, naučnik, publicista i propovednik slobodne misli u borbi sa hrvatskim klerikalizmom; Antiklerikalizam Anta Starčevića i Augusta Matoša; Napredno i rodoljubivo sveštenstvo u vreme ilirizma; Dalmatinski preporod i njegov glavni nosilac narodno sveštenstvo pod uticajem je italijanskog rizortimenta, koji je nacionalan i antiklerikalan.
O SRBIMA, DRUGIM NARODIMA I MUZICI
Možda nekome nabrajanja tema predavanja dr Viktora Novaka u slobodnozidarskim ložama deluje predugo, dosadno, u neskladu sa modernim senzibilitetom. Svesno ili ne, Novak je navodeći ove teme dao dobar deo suštine slobodnozidarskih interesovanja i područja delovanja. To što su te teme potisnute iz kolektivnog pamćenja znatno je doprinelo nekim događajima. Moguće da taj zaborav doprinosi i danas. Kao da će neznanje i zaborav pomoći u rešavanju složenih pitanja budućnosti. Viktor Novak je bio veliki poštovalac i zaljubljenik u muziku, o čemu će biti reči u drugom tekstu. Vratimo se temama:
Srpsko slobodno zidarstvo i njihovo delanje na idealu narodnog oslobođenja i ujedinjenja; Postanak alfabeta i njegov mitološki sadržaj; Velikani nemačke državne ideje, književnosti i umetnosti: Slobodni zidari Fridrih Veliki, Lesing, Gete, Mocart; Muzička simbolika slobodnog zidarstva u Mocartovoj operi Čarobna frula; Slobodni zidari – muzičari, kompozitori veličanstvenih liturgija i drugih crkvenih kompozicija: Mocart, List i Stevan Mokranjac; Dušan Milićević u svetskom ratu. Junak na bojnom polju – kao borac za slobodu svoga naroda za zelenim stolom; Đorđe Vajfert gradi crkve katolicima kao i pravoslavcima. – Slobodnozidarska tolerancija na delu; Spomenici slobodnog zidarstva – u Beogradu: 1. Društvo i zavod za siromašne i napuštenu decu; 2. Društvo Sveti Sava; 3. Đačka trpeza; 4. Dom za napuštene starce i starice; 5. Invalidski fond Sveti Đorđe; 6. Društvo Kralj Dečanski – zavod za obrazovanje i vaspitanje gluvoneme dece; 7. Društvo za suzbijanje prosjačenja i pomoć siromašnima; 8. Društvo Nasušni hleb; Moralno vaspitanje našeg naroda kroz primere herojstva i čojstva – od Kosova do Kajmakčalana – osnovi preporođenog nacionalizma.
Teme su inspirativne, možda podsticaj za nova istraživanja, pouka za neka nova vremena koja i nisu tako daleka i nemoguća kako ponekad, nekome, izgledaju.
