Pojam Vojvodina (1) tokom vremena menjao je svoju sadržinu i svoj smisao, te označavao različitu političku i teritorijalnu jedinicu. Idejno uobličena 1848. godine kao vid političkog organizovanja Srba na prostorima severno od Save i Dunava zarad očuvanja nacionalne i verske samobitnosti u okviru jednog tuđinskog carstva – pod nazivom „Vojvodstvo Srbija i Tamiški Banat“ (odnosno ,,Srpska Vojvodina”, kako ju je nazivao narod) – ona je obuhvatala (nikada cele) prostore Srema, Bačke, Banata i Baranje u kojima je u znatom broju živeo srpski narod. Nakon ujedinjavanja sa Kraljevinom Srbijom 1918. godine, posle Prvog svetskog rata, pod pojmom Vojvodine se podrazumevao prostor Bačke, Banata i Baranje koji je pripao novoj južnoslovenskoj državi.
U socijalističkoj, „Titovoj“ Jugoslaviji Vojvodina je bila autonomna pokrajina u okviru Srbije. Nju su činili Srem, Banat i Bačka, ali takođe ne u celini. „Svaka oblast je sa po dve strane i međusobno omeđena tkz. prirodno-geografskim granicama – Dunavom, Tisom i Savom. Teritorije etničkih kolektiviteta, ratni događaji, istorijska pulsiranja i političke nagodbe odredili su ostale granice, pa je deo Bačke pripao Mađarskoj, deo Banata Rumuniji, a deo Srema Hrvatskoj.“ (2) Danas je Vojvodina (službeni naziv Autonomna Pokrajina Vojvodina – APV) autonomna pokrajina i statistički region u sastavu Republike Srbije koji se nalazi na njenom severnom delu i obuhvata povrщinu od 21.506 km² sa 1.931.809 (2011) stanovnika (21,56 odsto od ukupnog stanovništva Srbije).
Srbi, kojih u Vojvodini ima 1.289.635 (ili 66,76 odsto) većinsko su stanovništvo. Među manjinskim zajednicama najbrojniji su Mađari (251.136 ili 13,00 odsto), Slovaci (50.321 ili 2,60 odsto), Hrvati (47.033 ili 2,43 odsto), Romi (42.391 ili 2,19 odsto), Rumuni (25.410 ili 1,32 odsto), Crnogorci (22.141 ili 1,15 odsto), Bunjevci (16.469 ili 0,85 odsto), Rusini (13.928 ili 0,72 odsto), Jugosloveni (12.176 ili 0,63 odsto), Makedonci (10.392 ili 0,54 odsto). Administrativna granica AP Vojvodine sa centralnim delom Srbije podudara se uglavnom sa tokovima Save i Dunava, izuzev dela Mačve i prostora beogradske aglomeracije koji značajno prelaze na severne obale Save i Dunava, pre svega iz fukcionalno-gravitacionih razloga.
Srem, Banat i Bačka – sve tri istorijske oblasti današnje AP Vojvodine – kroz istoriju su menjale svoj teritorijalni opseg. U srednjem veku, za vreme Ugarskog kraljevstva, Sremskom županijom se smatrao samo istočni deo današnjeg Srema – prostor smešten istočno od Laćarka i Suseka koji je obuhvatao pojas između Dunava i Save. Posle proterivanja Turaka sa ovih prostora, Sremom je smatrana i oblast Vukovarske županije. Srbi u Habzburškoj monarhiji su pod Sremom u širem smislu podrazumevali prostor Karlovačke arhiepiskopije bez Vikovačkog i Županjskog sreza, u koji je spadalo i Osečko polje. U užem smislu, Sremom se smatrao samo prostor Posavine oko Mitrovice, naspram koje je stajala Fruška gora kao „Planina“.
Banat je u srednjem veku podrazumevao celu Torontalsku, Kovinsku, Tamišku i Krašovsko-severnsku županiju. Srpski narod je kroz vekove Banatom nazivao prostor ograničen Dunavom, Tisom, Morišem, Černom i Tamišem. Što se tiče Bačke, i srpski i mađarski narod su u poslednjih nekoliko vekova smatrali da u ovu oblast spadaju teritorije koje sa zapada i juga oivičava Dunav, sa istoka Tisa, a da se na severu ona proteže linijom severno od grada Baje, u pravcu Tise nešto južnije od Segedina. U srednjem veku ovo nije bio slučaj: Bačka županija je pokrivala samo južnu polovinu današnje Bačke (otprilike duž današnjeg Velikog kanala na liniji Apatin – Bečej), dok je njen severni deo nazivan Bodroškom županijom čije je sedište bilo u Baču. (3)
Bačka i Banat predstavljaju izrazitu niziju, izuzev Srema kojim dominira planina Fruška gora (dugačka 60 km a široka 12) sa svojim najvećim vrhom Crvenim čotom (539 m), kao i periferno lociranim Vršačkim planinama (639m) na jugoistoku Banata. Zapadna strana Fruške gore više liči na visoravan, dok njenu istočnu stranu karakterišu veoma blagi usponi. Po pitanju osobina zemljišta i vodnih tokova, situacija u Vojvodini je sledeća: „Sastav zemljišta i mala količina padavina oformili su autohtoni travni pokrivač – najzapadniji krak azijskih i ruskih stepa, pa tako i krajnju tačku do koje su provaljujući kroz „Vrata naroda“ dopirali Huni, Avari, Mađari, Pečenezi, Mongoli. Oblast, sa malo autohtonih tokova, imala je velikih problema sa vodom – na jednoj strani sa poplavama velikih reka koje su kroz nju prolazile, ritovima, močvarama i visokim podzemnim vodama, ali, na drugoj strani, i sa letnjim sušama.“ (4)
Najveći hidrografski potencijal na prostoru AP Vojvodine čini reka Dunav sa svojim pritokama kao najvažnija vodena saobraćajnica i strateški koridor u Evropi. Dunav kroz Srbiju protiče u dužini od 588 kilometara i celom ovom dužinom je plovan. Kroz AP Vojvodinu protežu se veoma važne saobraćajnice, pre svega auto-put koji ide od centralne Evrope i Horgoša na granici prema Mađarskoj, pa preko Novog Sada do Beograda, i dalje, na jugoistok, ka Nišu. Put se od Niša račva u dva pravca: jedan vodi na istok ka granici sa Bugarskom, a drugi ide na jug, prema Skoplju i Solunu. Treći krak autoputa se u Sremu odvaja na zapad, prema Hrvatskoj i vodi ka zapadnoj Evropi. Oko autoputa je razvijena i mreža regionalnih i lokalnih puteva te železničkih pravaca. Na jugu AP Vojvodine počinje moravsko-vardarska dolina, najvažnija komunikacija između severa i juga Balkanskog poluostrva. Ona se upravo kod Beograda ukršta sa dunavskim pravcem istok–zapad, čineći ključni regionalni geostrateški čvor.
VOJVODINA I PANONSKA NIZIJA U GEOPOLITIČKOM I GEOKULTURNOM KLjUČU
Prostor severne srpske pokrajine se i u stručnoj i u široj javnosti poslovično smatra delom Srbije koji se nalazi u Srednjoj Evropi. Polazeći od činjenice da vojvođanska ravnica u geografskom pogledu predstavlja južni deo Panonske nizije, ovakvo stanovište olako izjednačava Panonsku niziju sa Srednjom Evropom i u kulturnom i u geopolitičkom smislu, smatrajući tok Save i Dunava za „fiksiranu“ granicu između različitih geopolitičkih i civilizacijskih entiteta. Ovakva stanovišta posledice su predrasuda koje su se uvrežile usled istorijskih okolnosti u poslednjih nekoliko vekova, kada je prostor Vojvodine predstavljao kontaktnu i pograničnu zonu između Habzburške i Osmanske imperije, a kasnije granicu između Austro-Ugarske i Srbije.
„Za germansko brzo prodiranje prema Balkanu, Carigradu sa Bosforom i Dardanelima. Egejskom i Jadranskom moru, Donjem Podunavlju i Crnom Moru, ovaj deo Panonske nizije bio je od presudnog značaja. Mađarski interesi usmereni na potpunu i sveobuhvatnu dominaciju, te velikodržavno političko-teritorijalno objedinjavanje cele Panonske nizije, dobro korespondiraju sa nemačkim „Drang nacht Osten“ vizurama. Dunav je bio „kičma“ Austro-ugarske monarhije, Panonska nizija jezgro te velike i moćne države, a prostor današnje Vojvodine, sa srpskim braniocima, amortizer prilikom turskih upada i geostrategijska „odkočna daska“ za kontra-prodore prema jugu.“ (5)
Plasirano sa habzburških geostrateških pozicija bilo je i stanovište kako je ovaj prostor deo ekskluzivne, kulturno superiorne katoličke Srednje Evrope na kome su pravoslavni žitelji obični uljezi, dok sa one strane „civilizacijske granice“ egzistira varvarstvo i puka nekultura. Poistovećivanje Panonske nizije kao geografskog područja sa Srednjom Evropom kao delom zapadne civilizacije je jednostrano i dobrim delom netačno, isto kao i utvrđivanje nekavih „večnih granica“ između geopolitičkih i geokulturnih tvorevina. Istorijski pregled nastajanja i širenja država u Srednjem Podunavlju, kao i dugotrajni uticaji ključnih geopolitičkih i kulturno-civilizacijskih uticaja na prostoru ne samo njenog južnog dela već i cele Panonije, ukazuju na nešto sasvim drugo.
Panonska nizija predstavlja kontinentalno ravničarsko područje u srednjem delu Evrope (gledanom u geografskom, a ne kulturološkom smislu) i manjim delom u jugoistočnoj Evropi (Balkansko poluostrvo). Panonska ravnica se proteže na oko 600 km dužine gledano u pravcu istok-zapad, a širine od 400-450 km u pravcu sever-jug. Granice Panonije su jasno određene prostiranjem planina na severu, zapadu i istoku. Na zapadu je oivičavaju najistočniji obronci Alpa u Austriji i Sloveniji. Na severu je natkriljuju Tatre u Slovačkoj, a na Istoku Karpati u Rumuniji. Postoje izvesne nedoumice oko severozapadne granice Panonije u odnosu na Bečku kotlinu koja se nekada smatra delom, a nekada celinom izdvojenom od Panonske nizije. Južni delovi Panonije, kroz sklop dolina, bregova i brda, postepeno prelaze u planinske oblasti Dinarida, u Balkansko poluostrvo. Srem, Mačva, braničevsko Podunavlje i delovi Šumadije predstavljaju ovaj postepeni prelaz iz Panonije u planinski Balkan. Svoje ime ova ravnica duguje starorimskoj provinciji Panonija koje je (i ono je?) delom neodgovarajuće, pošto je istoimena rimska provincija pokrivala samo manji, južni deo ove velike nizije.
U geopolitičkom smislu, Panonska nizija predstavlja kontaktni prostor zapadnog dela evropskog Rimlanda sa evroazijskim stepama. Iako od stepskog dela istočne Evrope izolovana Karpatima i Tatrama (sa kojim je vezuje nekoliko ključnih planinskih prevoja), Panonija u prirodno-geografskom smislu predstavlja najzapadniji, poluizolovani deo velikog stepskog prostora Evroazije. On se na zapadu naslanja na srednjoevropski deo Rimlanda, na severu na „koridor ratova“ koji se proteže od holandske i severno-nemačke nizije preko poljske do beloruskih močvara, a na jugu na balkansku „pregradu“/most koji spaja ovaj deo Rimlanda sa njegovim istočno-mediteranskim, bliskoistočnim nastavkom. Panonija, kao i Balkan, dakle, ne predstavlja samostalni geopolitički pol moći niti samostalni entitet, već prostor na kome se nadmeću okolni, geopolitički moćniji entiteti i njihovi različiti kulturno-civilizacijski uticaji.
Kao i na Balkanu, na prostoru Panonije se sustiču i nadmeću tri geopolitička „Velika prostora“: onaj sa zapada, iz srednjoevropskog Rimlanda; onaj sa istoka, preko karpatskih prevoja, iz ruske Evroazije; i onaj sa juga i jugoistoka, preko Srbije, Vlaške i Transilvanije/Erdelja, dokle dosežu uticaji sa istočnog Mediterana i dalje, Bliskog istoka. Za razliku od Balkana, koji je u odnosu na Panoniju smešten južnije, pa je jače izražen uticajima sa istočnog Mediterana i Bliskog istoka, Panonija je istorijski najviše izložena uticajima sa srednjoevropskog Zapada (a zatim i evroazijskog istoka), pa se zbog toga često nekritički smatra (bilo integralnim, bilo “pridruženim”) delom Srednje Evrope. U kulturnom smislu stvari su još komplikovanije usled postojanja istorijsko-civilizacijske diversifikacije između kontinentalnog dela evropskog Rimlanda i sredozemnog basena. Mađar Bela Hamvaš, jedan od najvećih mislilaca 20. veka, u svojoj antropogeografskoj studiji mađarskih zemalja identifikuje na prostoru Panonije tkz. „pet genija“: pet prostornih celina na kojima preovlađuju različiti kulturni uticaji vidljivi u svim aspektima života (arhitekturi, mentalitetu, ishrani, kulturnim navikama itd.) kako Mađara, tako i drugih naroda koji nastanjuju ove prostore.
Hamvaš smatra „da je istorijska zabluda što je ova zemlja smatrana jedinstvenom državom“ i „da bi čovek mogao da zaključi da je uzaludan napor ostvarivanja jedinstva između tolikih raznovrsnih predela i naroda.“ (7) Na panonskom prostoru (tj. prostoru srednjovekovne mađarske države) Hamvaš uočava pet celina koje naziva Zapad, Jugozapad, Sever, Alfeld i Jugoistok. Prema Hamvašu, Jugozapad se na istoku proteže iznad Badačonja i Sentđerđheđa i obuhvata mađarske zemlje na koje se nadovezuju Slavonija i Hrvatska. Zapad se prostire linijom od Bratislave do Sentgotharda koja se na istoku gubi. “U Prekodunavlju granica je otprilike do Ferte, kod Šoprona se proteže nešto istočnije i stiže do Balatona. Karakter Zapada primetan je svuda pored Dunava sve do Budima, u gradovima kao što su Đer, Kamarom, Tata, Estergom. Njegov trag može se naći prema severu u dolini reke Vag i u Sepešegu.“ (8)
Prostor „severnog genija“ na zapadu ide iznad Bratislave u poluluku kod Malih Karpata prelazi sa druge strane Ipoja i preko Berženja seže na jug, pa zatim prelazi preko Dunava i obuhvata i gorje Piliš. „Kod Vaca se opet okreće ka severu, odavde na istok južnim padinama Matre i Bika, na kraju su granica boršodska i šatorauhejska brda. Linija u predelu Satmara dodiruje Erdelj.“ (9) Alfeld je centralno, sušno kukuruzno područje mađarske države za koga Hamvaš smatra da je pod presudnim uticajem Istoka, to jest „okeana“ ruskih stepa. „Alfeld je blizak svemu tome, ali on nije okean, nego samo njegov manji zaliv…“10 „Područje Alfelda proteže se na zapadu do Čalokeza, na jugoistok prema Balatonu, ali obuhvata niske predele županija Đer i Šopron, prelazi u Šomođ i Tolnu, dotiče Suboticu, proteže se podnožjem erdeljskih planina prema severu do Satmara i Tokaja i u podnožju gornjozemskih brda se opet povija na zapad. Vazduh je suv, klima izrazito kopnena. Na najvećem delu Alfelda nema kamena. Njen životni poredak obeležava prostranost. Jaka privreda Zapada ne samo da se ne ostvaruje, nego se prema njoj pokazuje moralni otpor.“ (11) Petog “genija”, onog na Jugoistoku, Hamvaš identifikuje sa geografskim prostorom Erdelja/Transilvanije, za koga smatra da je bio i ostao ozračen uticajem vizantijske civilizacije koja se proteže preko pravoslavnog Balkana.
Prostor Panonije je, dakle, prema Hamvašu, mesto na kome se sustiču uticaji pet različitih kultura. Svaka od njih zaseca u jedan deo Panonije, a „zrači“ na ostale. Jugozapad mađarske Panonije čini jednu kulturnu celinu sa Mediteranom, sa delom Hrvatske, Dalmacijom, Istrom, Provansom, istočnim delom Španije. „Genije Zapada obuhvata celu Austriju, južnu i zapadnu Nemačku, veliki deo Francuske, Severnu Italiju i Švajcarsku, ali zrači i na južnu Englesku, Belgiju, Holandiju, Dansku i južne delove Švedske. Ovaj genije je zapravo Evropa.“ (12) Severni delovi Panonije su u kulturnom smislu pod pretežnim uticajem Severne Evrope koja se, po Hamvašu, „prostire preko Šleske, Češke, Poljske i baltičkih država sve do Finske i skandinavskih zemalja. Ovo je zapadna kulturna provincija. Genije Istoka je svet južno-ruskih stepa koje se protežu u istočnu Aziju i preko Sibira sve do Mongolije i Žutog mora. Genije Vizantije je veliki deo Balkana koji se proteže u Malu Aziju, ali zadire duboko u Rusiju, sve do iza Moskve, i na Kavkaz. U pravcu zapada zrači na Dalmaciju, čak i na Istočne obale Italije, sve do Venecije.“ (13)
GEOPOLITIČKI POLOŽAJ DANAŠNjE VOJVODINE OD PRAISTORIJE DO KRAJA ANTIKE
Nastajanja prvih složenijih ljudskih zajednica, proto-država i, kasnije, država na prostoru današnje Vojvodine, još od praskozorja istorije pa do današnjih dana svedoče nam da ovaj deo Panonije ne samo da nije pripadao nekakvoj jedinstvenoj civilizacijskoj i geopolitičkoj celini koja se protezala na jug do Save i Dunava, nego upravo suprotno: da je ova granica uglavnom bila sporedna ili nepostojeća i da su se teritorije drevnih država ovde protezale duž dunavskog basena podjednako i na Balkanskom poluostrvu i na prostoru južne Panonije, tj. današnje Vojvodine, Slavonije i celog Banata. Drugim rečima, uticaj Jugoistoka, balkansko-maloazijskog kulturnog i geopolitičkog polja, ovde je od vajkada ne samo bio prisutan, već najčešće i preovlađujući.
Nezahvalno je govoriti o teritorijalno jasno omeđenim ljudskim zajednicama u praistoriji, a pogotovo pripisivati im klasične geopolitički atribute primerene modernim državama. Ipak, nekakav vid geokulturnog uticaja između međusobno odeljenih ljudskih kulturnih i političkih zajednica moguće je teritorijalno odrediti. Prostor srednjeg Podunavlja već u neolitu pruža nam zanimljiv prizor: srednjoneolitska Starčevačka kultura (tokom 5. i 4. milenijuma pre Hrista) (14), koja je dobila ime po lokalitetu kraj Pančeva (koja ima svoj međunarodni naziv kultura „Starčevo – Kereš – Kriš“) prostirala se podjednako na Balkanu (prostor najvećeg dela današnje Srbije (dakle, i Vojvodine) i istočnog dela Bosne) kao i na prostorima današnje Mađarske i Rumunije. Stanovništvo Starčevačke kulture je u antropološkom pogledu bilo identično sa stanovništvom celog Balkana i Male Azije. Sa novim talasom pridošlica iz Anadolije, ova kultura je vremenom prerasla u Vinčansku kulturu. (15) Vinčanska kultura se prostirala od srednjeg Potisja na severu do Skopske kotline na jugu, i od reka Bosne i Usore na zapadu do Sofijskog basena na jugu, odnosno obuhvatala je teritorije današnje Srbije, sever Makedonije, istok Bosne te banatski i transilvanijski deo Rumunije. Očigledno je da je uticaj mediteranskog Jugoistoka milenijumima spajao Balkan, Panoniju i Transilvaniju.
U poznom neolitu vinčanska kultura je bila potisnuta na severozapad invazijama sa istoka, iz dubine evroazijskih stepa. Tada na levoj obali Dunava polako počinje da se razvija eneolitska kultura koja će stvoriti novi, specifičan kulturni tip, tkz. Vučedolsku kulturu (3000-2200 godine pre Hrista). Njen će epicentar biti u Sremu i Slavoniji i ona će se protezati na celu Bosnu, Hrvatsku, Sloveniju, zapadnu Srbiju sa Vojvodinom, a na sever će se širiti preko Mađarske do bečke kotline i dalje, na sever sve do Praga. (16) I ova kultura je nastala kao posledica velikih migracija stepskih indoevropskih naroda iz Evroazije ka prostoru Panonije.
U gvozdenom dobu na prostoru današnje Vojvodine (kao i na celom Balkanu) naseljena su indoevropska ilirsko-tračka plemena. Ona su u kulturnom pogledu deo halštatske (1000-500 godine pre Hrista) i latenske kulture (500 do početka nove ere). Budući da su epicentri ovih kultura – i halštatske i keltsko-latenske kulture – bnli u Alpima, na zapadu, to znači da je u ovom periodu stanovništvo i Balkana i Panonije bilo pod pretežnim kulturnim uticajem koji je stizao iz Srednje Evrope. U zadnjem periodu trajanja halštatske kulture na prostoru današnje Vojvodine je živelo tračko-dačko pleme Agatirsi. Oni su bili nastanjeni u dolini Moriša i vladali su celom Bačkom i Sremom. Oko Agatirsa su, na celom Balkanu i srednjem Podunavlju, živela srodna ilirsko-tračka plemena. Ilirska plemena Amantina i Breuca živela su uz Savu. Prvi su bili nastanjeni u Sremu i Mačvi, a drugi zapadno od njih. Amantini i Breuci su predvodili ustanke ilirskih plemena u vremenima kada su Rimljani počeli da ovladavaju Balkanom i Podunavljem (prvi vek pre Hrista).
U vremenima pre dolaska Rimljana, Podunavlje je doživelo osvajanje od strane Kelta/Gala. Oni su u periodu između 284. i 278. godine iz Srednje Evrope provalili u Panoniju i Balkansko poluostrvo i doprli čak do Male Azije (gde su se nastanili u oblasti koja je po njima dobila naziv Galatija). Jedno od galskih plemena, ogranak Boja poznat pod imenom Skordisci, nastanio se na teritoriji Srbije gde se izmešao sa domicilnim ilirsko-tračkim stanovništvom. Delili su se na Velike Skordisce, koji su živeli zapadno od Morave, i Male Skordsice, koji su živeli istočno od Morave. Njihova država se prostirala u dolinama reke Save, Drave, Dunava i Morave i obuhvatala je ceo Banat, Srem i veliki deo Slavonije, južni deo Bačke, deo zapadne i gotovo celu istočnu Srbiju. „Rimljani su sa Keltima imali dosta muke dok ih nisu slomili(…)Pošto su pokušali da je osvoje, potučeni su Skordisci u Trakiji. Godine 118. potukli su oni Rimljane, ali su ih oni ubrzo dva puta pobedili. Kelti su 114. pobedili u Trakiji ili u Makedoniji rimskog konzula Gaja Porcija Katona, pa su se, potom, spustili do čuvenog grčkog svetilišta Delfi u blizini severne obale Korintskog zaliva. Godine 113. pobedili su ih Rimljani u Makedoniji. Nekoliko godina kasnije potučeni su na Marici, a zatim ponovo oko 100. godine. Ratovanje sa Skordicima završeno je oko 85. g. kada su Rimljani uspeli da ih prebace preko Save u Srem i Panoniju.“ (17)
Rimska imperija nikada nije uspela da ovlada celim prostorom današnje Vojvodine: u celini ona je osvojila samo Srem i njegovu dunavsku granicu pretvorila u imperijalni limes. „Banat je pod carsku vlast potpao delimično od vremena vladavine cara Trajana (98-117) po do vladavine cara Galijena (253) ili cara Aurelijana (270-275), a Baranja za vreme cara Dioklecijana. Bačka nikada nije pripadala rimskoj imperiji.“ (18) Uprkos svom pretežno pograničnom karakteru, može se reći da su, kao i u prethodnim periodima, veći delovi današnje Vojvodine bili deo istog državnog prostora sa Balkanom sve do perioda “Velike seobe naroda” i propasti Rimskog carstva.
PROSTOR VOJVODINE U SREDNjEM I NOVOM VEKU
“Velika seoba naroda” (oko 370) započeta je pokretima Huna iz dubine evroazijskih stepa. Oni su potisnuli germanska plemena sa severozapada i slovenska sa severoistoka Evrope prema granicama Rimskog carstva koje je već uveliko bilo u fazi opadanja. Panonska nizija, a u okviru nje i prostor današnje Vojvodine, u narednim vekovima doživela je više promena nego i jedan drugi deo Evrope: na njenoj teritoriji stepski narodi su stvarali svoje države i pokretali nove upade u susedne zemlje. Potisnuvši Sarmate, Huni su zauzeli celu Panonsku niziju, pokorili tamošnja slovensko-antska (među kojima su bili i preci Srba) i germanska plemena i stvorili moćnu državu koja se protezala kroz velike delove istočne i centralne Evrope. Svoj vrhunac država Huna je imala pod Atilom (434-455), čija se prestonica nalazila u blizini današnjeg Segedina. Odatle su Huni prodirali južno od Dunava, smerajući da zauzmu Trakiju i Carigrad, ali i na zapad – prema Italiji i Galiji, gde su zaustavljeni u čuvenoj bici na Katalaunskim poljima (451). (19)
Hunska država se po Atilinoj smrti raspala, da bi na njenim ruševinama nastala država Gepida. Gepidi su bili germansko pleme nastanjeno u Dakiji koje su Huni bili pokorili ali koje se oslobodilo nomadskog jarma pod kraljem Ardarihom i stvorilo moćnu državu. Država Gepida se protezala na prostorima današnje istočne Mađarske i zapadne Rumunije a obuhvatala je i Srem, Banat i Bačku i delove Šumadije. „U gepidskoj državi bilo je svakako i naših predaka, ali o odnosima između njih i Gepida nema nikakvih podataka.“ (20) Gepidsku državu srušile su nove pridošlice – stepski konjanički nomadi Avari, narod tursko-tatarskog porekla, koji je, kao i Huni, došao sa istoka, iz Azije. Potučeni od strane srodnih Zapadnih Turaka na prostoru Azovskog mora, Avari su pristigli u Panoniju 557. godine na poziv Langobarda da zajedno savladaju Gepide. Kako su se Langobardi odselili dalje na zapad, u severnu Italiju (gde su kumovali imenu Lombardija), Avari su zauzeli praktično celu Panoniju. Zatim su se, zajedno sa pokorenim slovenskim plemena, okrenuli na jug da pljačkaju Balkansko poluostrvo.
Nakon pada Sirmijuma i teškog pustošenja Srema, ostaci rimskog limesa u Podunavlju bili su zbrisani. Slovenske mase počele su da se naseljavaju duboko na jug, na prostore Balkana, sve do Peloponeza. „Naseljeni u Panonskoj niziji, Srbi su živeli u plemenskim ogranizacijama. Po Šafariku i Niderleu, u kraju između Tamiša i Černe živeli su Severani ili Severi. Po Šafariku su u Južnom Banatu, prema ušću Moriša, živeli Bodriči (…) Etničke razlike između Srba nastanjenih severno od Dunava i Save i Srba nastanjenih južno od Save i Dunava nisu postojale ili su bile minimalne(…) Sve Slovene sa svoje državne teritorije, bez obzira da li su bili Južni ili Severni Sloveni, doseljeni Mađari su nazivali „Totovima“, a Srbe iz Raške „Racima“. „Totorsag“-om su Mađari nazivali Slovačku, ali i Slavoniju (…) Za nosioce mađarske državne vlasti i naši preci Srbi sa njene teritorije bili su „Totovi“, a doseljenici sa srpske političke teritorije ‘Raci’.” (21)
Sve do dolaska Mađara u Panonsku niziju početkom 10. veka, izuzev u kraćim periodima kada je vizantijska rekonkista Balkana pokušavala da ponovo uspostavi limes na Podunavlju, srpsko-slovensko stanovništvo je u svojim protodržavnim zajednicama u kontinuitetu naseljavalo prostor cele Panonije i Balkana. (22) U pojedinim periodima prostor današnje Vojvodine ulazio je u sastav moćnih slovenskih država – Velikomoravske kneževine, države severnih Slovena koja se prostirala kroz celu Panoniju i obuhvatala Slavoniju, Bačku i deo Srema i Banata a koja je svoj vrhunac imala za vreme kneza Svatopluka (871-894) i Bugarskog carstva Simeona I (893 -927) koje je, osim većeg dela istočne polovine Balkanskog poluostrva, na severu obuhvatalo i Srem i Banat. (23) Stvaranjem mađarske države koja se iz središta brzo proširila na celu Panonsku niziju, slovensko stanovništvo severno od Save i Dunava u političkom smislu postalo je odvojeno od svojih sunarodnika na Balkanskom poluostrvu.
Brojni toponimi u južnom delu Panonije svedoče da su, uprkos mađarizaciji slovenskog stanovništva, oni i dalje predstavljali negde većinsku a negde značajnu grupu na prostoru širem od današnjeg područja Vojvodine. ,,U svojoj borbi protiv Mađara, Srbi su se u ovim krajevima oslanjali na Vizantiju i svoje sunarodnike južno od Dunava. Da bi presekao ove veze, mađarski vojvoda Žolt provaljivao je u nekoliko mahova u Vizantiju, ali bez većeg uspeha: uticaj Vizantije bio je snažan. Možda je baš njena blizina uticala, kao što je prof. Radonić sa razlogom primetio, da su Banat i Erdelj, tada nastanjeni gotovo isključivo slovenskim stanovništvom, dugo vremena posle toga – skoro dva veka – imali specijalan položaj prema centralnoj i zapadnoj Ugarskoj i bili upravljani ne preko županija, nego po župama i kneževinama.” (24)
Sa definitivnim povlačenjem Vizantije posle dinastije Komnina (koji su držali Srem sve do kraja 12. veka), mađarska država ovladava ne samo ovim prostorima, već zahvata i obodne delove današnje centralne Srbije – Mačvu, okolinu Beograda, delove Šumadije, Braničevo. Tokom celog 13. veka bilo je zadržano direktno upravljanje dinastije Arpadovaca putem svojih prinčeva nad slovenskim Banatom. (25) Tek je mađarski kralj Bela III (1173-1196), savremenik Stefana Nemanje, ukinuo samoupravu župa i kneževina i zamenio je mađarskom županskom organizacijom, pojačao kolonizaciju Mađara u Banatu i odobrio naseljavanje vitezova “jovanovaca” u pogranična utvrđenja u Južnoj Ugarskoj koji su odmenili tamošnje srpske vazale. Granice Ugarske države i Nemanjićke Srbije na Balkanu varirale su u zavisnosti od ličnih odnosa njihovih vladara: tako je srpski kralj Uroš 1268. uspeo da od Mađara na kratko zauzme Mačvu i deo Srema, da bi krajem trinaestog veka, kralj Dragutin, koji je svoj presto ostavio mlađem bratu Milutinu, od svog šuraka, mađarskog kralja Ladislava IV 1284. godine dobio na upravu ove krajeve i bio nazvan “sremski kralj”.
Sa prodorom Turaka na Balkan i propadanjem nemanjićke države, srpsko stanovništvo sa Balkana počinje masovnije da se seli na sever, u Panonsku niziju. Tamo će, pod okriljem mađarskih vladara, postati brana prodoru Osmanlija na ove prostore. Srpska Despotovina, tampon između interesnih sfera Ugara i Osmanlija, pod despotom Stefanom Lazarevićem u drugom delu njegove vladavine postaje vazalna država mađarskog kralja Sigismunda. Vazalni odnos bio je učvršćen ulaskom srpskog despota u vitezove Zmajevog reda 1408. godine u Budimu, i dodelom poseda ugarskog vladara 1411. godine. Pored imanja u okolini Debrecina i Satmare, despot Stefan Lazarević dobio je i posede u Torontalskoj (Bečkerek i Bečej) i Bodroškoj županiji (Apatin, Aranj). Te posede, po odredbama ugovora u Tati iz 1426. zadržao je naslednik despota Stefana, despot Đurađ Branković. On je kasnije od kralja Sigismunda dobio posed Hevizvelč kod Budima, gradove Munkač i Bereg, a možda i Tokaj, Talju i Regen na gornjoj Tisi.
U poslednjem periodu postojanja srpske despotovine, kao i sedam decenija nakon njenog pada, Podunavlje, Srem i južni Banat postaju poprište žestog nadmetanja Mađara i Osmanlija. U brojnim ratovima istaknutu ulogu igraju Srbi i njihovi velikaši koji su se prebacili na prostore današnje Vojvodine i postali vazali mađarskih kraljeva Sigismunda i Matije Korvina. Bile su to značajne ličnosti poput Vuka Brankovića – Zmaja Ognjenog Vuka, Dmitra Jakšića, despotice Angeline i njenog sina Maksima Brankovića, Ivaniša Berisavljevića, Pavla Bakića i drugih. Tokom ovog razdoblja u najvećem delu prostora današnje Vojvodine ponovo će, usled stalnog priliva begunaca iz despotovine, preovladati srpsko stanovništvo.
Dolazak Sulejmana Veličanstvenog na presto na Bosforu doneće postupno ali ubrzano potpadanje prostora današnje Vojvodine pod vlast Osmanlija. Prvo će biti zauzet Srem (prilikom osvajanja Beograda 1521). Potom će, prilikom turskog pohoda na Mohač (1526) biti opustošena Bačka i Baranja. ,,Pošto je zauzeta i centralna Mađarska i osvojen Budim (1541), formiran je budimski pašaluk. U budumskom pašaluku nalazili su se sandžakati sa srpskim stanovništvom: budimski, smederevski, zvornički, vučitrnski, požeški, mohački, stolno-beogradski, segedinski, sremski, kopanjski, šikluški, pečujski, vidinski, kruševački, čanadski, bečkerečki i lipovski. Po osvojenju Banata (1552) osnovan je temišvarski vilajet (beglerbegluk) pod koji je potpadao ceo Banat.” (26) Uključivanjem najvećeg dela Panonije pod vlast Osmanlija, granica na Savi i Dunavu iščezava i praktično celokupno srpsko stanovništvo živi u okvirima ovog moćnog orijentalnog carstva, uz izvesne povlastice koje mu je darivala Porta u Carigradu. Nakon obnove Pećke patrijarщije 1557. godine, pravoslavni Srbi sa područja današnje Vojvodine došli su pod njenu jurisdikciju, a poglavar patrijaršije imao je titulu „patrijarha Srba, Bugara, pomorskih i severnih strana“.
Sa prvim znacima slabljenja Osmanskog carstva, Srbi počinju da se bune. Tako su Srbi u Banatu bili prvi koji su podigli veliki ustanak protiv turske vlasti 1594. godine, na šta su Turci odgovorili spaljivanjem moštiju Svetog Save na Vračaru. Plamenove sa Vračara, u daljini, preko Dunava, mogli su da vide srpski ustanici u banatskoj ravnici, čiji je otpor, nedugo potom, bio ugušen u krvi. Situacija će se promeniti tek nakon Velikog bečkog rata (1683-1699) kada će se kolo sreće preokrenuti, a Turci, po zaključenju Karlovačkog mira sa Habzburzima, biti odbačeni ka Podunavlju.
Posle ovog rata Bačka se našla u okvirima Habzburške monarhije, Banat je ostao pod vlašću Osmanlija, a Sremom se protezala granica linijom Mitrovica – Slankamen. Delovi teritorije današnje Vojvodine bili su uključeni u Vojnu granicu, a drugi delovi su došli pod civilnu (županijsku) vlast. Za razliku od teritorija pod civilnom upravom, Vojnom granicom upravljalo se direktno iz Beča.
Tek nakon sledećeg austro-turskog rata koji je završen sklapanjem Požarevačkog mira (1719) Srem i Banat, kao i Šumadija i veliki deo centralne Srbije, postaju deo Habzburške monarhije. Međutim, već u naredom ratu sa Turcima (koji je završen Beogradskim mirom (1739) Austrija gubi nedavno zauzete teritorije u centralnoj Srbiji, tako da se granica na Savi i Dunavu stabilizuje. (27) Iz ovog razdoblja su poznate i dve velike seobe Srba u Austrijsku carevinu (1690. i 1739. godine) kojima je dodatno pojačana brojnost srpskog stanovniщtva na području Vojvodine, koje je bilo još jednom temeljno opustošeno u prethodnim ratovima.
Srbi su tada priznati za jednu od nacija Habsburške monarhije (Natio Rasciana); obećano im je pravo na jedno posebno vojvodstvo, tačnije teritorijalnu autonomiju. Ovo pravo je, međutim, realizovano tek tokom Revolucije 1848-1849. godine kada je stvorena Srpska Vojvodina. Nakon propasti Mađarske revolucije, odlukom austrijskog cara u novembru 1849. godine ozvaničena je pokrajina koja je faktički stvorena od strane Srba godinu i po dana ranije, i to pod nazivom “Vojvodstvo Srbija i Tamiški Banat”. Njeno sedište je bilo smešteno u Temišvaru, ali je titula vojvode bila zadržana za austrijskog cara.
Vojvodina kao srpska pokrajina u Habzburškoj monarhiji nije dugo postojala: ona je bila ukinuta već 1860. godine. Veći deo njene teritorije (Banat i Bačka) bio je priključen habsburškoj Ugarskoj, sa izuzetkom Srema koji je bio pripojen Slavoniji. Tokom dvovekovne austrijske vladavine na ovim prostorima su se, pod okriljem državne politike Beča i Pešte, pored Srba naselili i brojni kolonisti drugih nacionalnosti. Među njima su najbrojniji bili Nemci i Mađari, a zatim i Slovaci, Hrvati, Rusini, Rumuni i drugi.
Još pola stoleća je moralo da prođe da Srbi severno od Save i Dunava dočekaju svoje oslobođenje i ujedinjenje sa svojom sabraćom smeštenom južno od ovih reka. Tokom raspada Austrougarske monarhije (29. oktobra 1918. godine) sa približavanjem kraja Prvog svetskog rata, Velika narodna skupщtina Srba, Bunjevaca i ostalih Slovena u Banatu, Bačkoj i Baranji je u Novom Sadu 25. novembra 1918. godine proglasila otcepljenje Banata, Bačke i Baranje od Ugarske i njihovo prisajedinjenje Kraljevini Srbiji.
Jedan dan pre toga (24. novembra 1918), skupština Srema, održana u Rumi, takođe se izjasnila za priključenje Srbiji. Granica duž reka koje razdvajaju geografske oblasti Panonske nizije i Balkanskog poluostrva je ponovo prevladana, a okupacija u Drugom svetskom ratu (kada su ustaške trupe okupirale Srem, Mađari Bačku, dok je Banat ostao u okvirima tkz. “Nedićeve Srbije” ali pod nemačkom upravom) predstavljao je samo tragičnu epizodu u mračnoj istoriji ,,kratkog 20. veka” u kome su ovi krajevi postali i ostali deo jedinstvene srpske države.
ZAKLjUČNA RAZMATRANjA
Kratak istorijski presek kroz geopolitička dešavanja na prostoru današnje Vojvodine – nastajanja i propadanja država, sukobe i pomeranja granica, seobe naroda i promene etničke strukture stanovništva – dovodi do nekoliko krucijalnih zaključaka. Panonska nizija, gledana u istorijskom kontinuitetu, ne predstavlja samostalan geopolitički entitet niti jači pol moći, već je, kao i ceo Balkan, prostor nadmetanja više krupnih geopolitičkih centara, ,,Velikih prostora”, koji naizmenično ostvaruju manji ili veći stepen uticaja na njoj. Kako se radi o istim polovima moći koji su prisutni na Balkanskom poluostrvu, tako je i prostor Panonije – a naročito njegov južni deo gde je granica najfluidnija i najneodredivija – istorijski neraskidivo povezan sa Balkanom. Više od hiljadu i šest stotina godina (a moguće je i znatno više) življenja i opstajanja Srba na prostorima Panonije i Balkana, sa svim oscilacijama u njihovom broju i izloženošću različitim geopolitičkim i versko-kulturnim uticajima, to nedvosmisleno potvrđuje.
Iz toga sledi da Panonija nije neraskidivi deo Srednje Evrope, već prostor koji je, pod izvesnim uticajem ovog kulturnog i geopolitičkog pola moći, ali i pod uticajima ostalih. U zavisnosti od nečije nadmoći ili postojanja ravnoteže moći, pomerale su se granice i u Panoniji i na Balkanu. Geografske granice između nizija i brda ovde su od drugostepenog značaja. U praktično svim razdobljima, kako nam pokazuju arheološki i istorijski izvori, i panonski i balkanski deo srednjeg Podunavlja daleko je češće bio u okvirima jedne državne tvorevine nego što je bio podeljen između više njih.
U periodima kada se na ovim prostorima nalazio imperijalni (ili međuimperijalni) limes, njegove linije se najčešće nisu podudarale sa današnjom administrativnom granicom AP Vojvodine nego su je, što je bio mnogo češći slučaj, delile (npr. Srem i Banat su pripadali Rimskom carstvu, a Bačka ne). Granica na Dunavu i Savi (u periodima kada je postojala) uopšte nije bivala međucivilizacijska, niti ona između krupnih geopolitičkih identiteta. Takva situacija je, gledana u dužoj vremenskoj perspektivi postojala veoma kratko, i to u nekoliko razdoblja: u vremenima tokom i nakon propadanja srpske Despotovine (od polovine 15. do druge decenije 16. veka, nakon čega Turci prodiru u Panoniju a granica u Podunavlju iščezava) i u periodu nešto dužem od vek i po (od 1739. do 1918.) od trenutka kada je Habzburška rekonkista dosegla dolinu Save i Dunava pa do vremena propasti Austro-Ugarske u Prvom svetskom ratu. Drugim rečima, “forsiranje” granice na Savi i Dunavu kao trajne geopolitičke i civilizacijske granice (između ,,nas” i ,,njih”, ,,kulture” i ,,varvarstva”, ,,napretka” i ,,zaostalosti”) predstavlja recidiv propagande jedne imperijalne tvorevine u njenom završnom periodu, od razdoblja njenog ,,imperijalnog prenapregnuća” (Pol Kenedi) (28) do njenog raspada.
Uticaji ove propagande ,,dugog trajanja”, međutim, mogu se uočiti još i danas na čitavom nizu primera. Svi primeri pokazuju kako su i kasnije politike, vođene često kulturno-rasističkim stereotipima a sa očitim pretenzijama ka ponovnom deljenju srpskih teritorija, ostavljale vidljive posledice na području ,,prevladane granice” na delu srednjeg Podunavlja sa obe strane pretežno nastanjenog Srbima. ,,U vreme kada je Srbija bila „konfederacija u konfederaciji” i kada su srpske zemlje bile fragmentirane ne samo republičkim već i pokrajinskim međama, ekonomska, saobraćajna i kulturna barijernost ove granice bila je vrlo izražena.
Posledice su vidljive i danas – pre svih političke i privredne. Na Dunavu, između Beograda i HE Đerdap, postoji samo jedan, smederevsko-kovinski most, a na Savi između Šapca i Beograda takođe samo jedan most za teretni železnički saobraćaj. Do ovih reka sa severa i juga najčešće vode ,,slepi” lokalni putevi, a prelaz se i danas obavlja na arhaičan način – skelom. Veći deo donjeg Srema i Južnog Banata je saobraćajno izolovan. Zahvaljujući koncentraciji stanovništva, intenzivnoj deagrarizaciji, industrijalizaciji i urbanizaciji, uz desne obale Save i Dunava došlo je do uočljivih razlika u privrednoj strukturi u odnosu na zone uz leve obale koje su većinom ostale poljoprivredne.
Stanovnici okoline Šapca, Obrenovca, Bariča, Umke, Železnika, Grocke, Smedereva i Kostolca sve su manje proizvođači, a sve više potrošači poljoprivrednih proizvoda. Boljim saobraćajnim povezivanjem ova tržišta bi se otvorila prema oblastima sa druge strane reke, migracione struje prešle bi psihološku granicu ,,uže Srbije”, formirali bi se dvojni gradovi sa međusobno komplementarnom strukturom porivrede…” (29)
Nekadašnja, sticajem okolnosti nametnuta i propagando izvikana kulturno-civilizacijska granica bila bi poništena i u glavama i u praksi, silom privrednih tokova i kretanja stanovništva: ona bi postala relikt jednog istorijskog perioda koji je više predstavljao izuzetak, a ne pravilo i izraz nekakve geopolitičke zakonitosti. Podsećanje na nju bi više služilo kao upozorenje na apsurdne teritorijalne fragmentacije prostora na kome istrajno živi već hiljadama godina jedan i jedinstven narod.
LITERATURA:
Grašanin Draga, Starčevačka kultura, Univerzitet u Ljubljani, Ljubljana, 1954
Gruse Rene, Carstvo stepa, Izdavačka knjižarnica Zorana Stojanovića, Sremski Karlovci, 1996
Dimitrijević Stojan, Vučedolska kultura, Privlačica, Vukovar, 1994
Dugin Aleksandar , Osnovi geopolitike, KNjIGA 1, Ekopres, Zrenjanin, 2004
Kenedi Pol, Uspon i pad velikih sila, Službeni list SCG i CID Podgorica, Beograd, 2003
Makinder Halford, Demokratski ideali i stvarnost, Metafizika, Beograd, 2009
Medieval History of the Bugarian State: History of the First Bulgarian Empire, Science and Arts Publishers, 2nd Edition (Petar Petrov, Ed.), Zahari Stoyanov Publishers, 4th Edition, Sofia, 2006
Ostrogorski Georgije, Istorija Vizantije, Prosveta, Beograd, 1993
Popović Dušan, Srbi u Vojvodini – knjiga prva, Matica Srpska, Novi Sad, 1957
Praistorija jugoslovenskih zemalja II, Sarajevo 1979
Spykman Nicholas, America`s Strategy in World Politics: The US and the Balance of Power, Harcourt, Brace&Co, New York, 1942
Spykman Nicholas, The Geography of Peace, Harcourt, Brace&Co, New York, 1944
Stepić Milomir, Srpsko pitanje – geopolitičko pitanje, Jantar grupa, Beograd, 2004
Hamvaš Bela, Pet genija, SKC; Beograd, 1996
UPUTNICE:
1. Ime Vojvodina označava teritoriju kojom upravlja vojvoda. U srpskom jeziku se koriste još dve varijante imena Vojvodine, a to su: vojvodovina i vojvodstvo. U poljskom jeziku se danas takođe koristi naziv województwo kao oznaka za pokrajinu.
2. Stepić Milomir, Srpsko pitanje – geopolitičko pitanje, Jantar grupa, Beograd, 2004, str. 38.
3. Detaljnije videti kod Popović Dušan, Srbi u Vojvodini – knjiga prva, Matica Srpska, Novi Sad, 1957, str. 7-9.
4. Stepić Milomir, Srpsko pitanje – geopolitičko pitanje, Jantar grupa, Beograd, 2004, str. 38.
5. Isto, str. 41.
6. O osnovnim geopolitičkim teorijama o značaju Rimlanda i Hartlanda videti Halford Makinder, Demokratski ideali i stvarnost, Metafizika, Beograd, 2009; Nicholas Spykman, The Geography of Peace, Harcourt, Brace&Co, New York, 1944; Nicholas Spykman, America`s Strategy in World Politics: The US and the Balance of Power, Harcourt, Brace&Co, New York, 1942; Aleksandar Dugin, Osnovi geopolitike, KNjIGA 1, Ekopres, Zrenjanin, 2004. i u zborniku radova Tajna Balkana, SKC, Beograd, 1995.
7. Hamvaš Bela, Pet genija, SKC; Beograd, 1996, str. 38.
8. Isto, str. 11.
9. Isto,str.18.
10. Isto,str.25.
11. Isto,str.35.
12. Isto,str.49.
13. Isto,str.50.
14. Videti: Grašanin Draga, Starčevačka kultura,Univerzitet u Ljubljani, Ljubljana, 1954.
15. Praistorija jugoslovenskih zemalja II, Sarajevo 1979, str.79-212.
16. Detaljnije Dimitrijević Stojan, Vučedolska kultura, Privlačica, Vukovar, 1994
17. Popović Dušan, Srbi u Vojvodini, Matica Srpska, Novi Sad, 1957, str. 22.
18. Isto, str.23.
19.Gruse Rene,Carstvo stepa,Izdavačka knjižarnica Zorana Stojanovića, Sremski Karlovci, 1996, str. 98-101.
20. Popović Dušan, Srbi u Vojvodini, Matica Srpska, Novi Sad, 1957, str. 33.
21.Isto, str.39.
22. O ponovnom ovladavanju Vizantije Balkanskim poluostrvom pod Vasilijem II, videti: Ostrogorski Georgije, Istorija Vizantije, Prosveta, Beograd, 1993, str. 296-300
23. Medieval History of the Bugarian State: History of the First Bulgarian Empire, Science and Arts Publishers, 2nd Edition (Petar Petrov, Ed.), Zahari Stoyanov Publishers, 4th Edition, Sofia, 2006
24 PopovićDušan,SrbiuVojvodini,MaticaSrpska,NoviSad,1957str.46.
25
26. Popović Dušan, Srbi u Vojvodini, Matica Srpska, Novi Sad, 1957, str. 201.
27. Ćorović Vladimir, Istorija srpskog naroda II, Glas srpski i Ars Libri, Banja Luka i Beograd, 1997, str. 437-438.
28. Kenedi Pol, Uspon i pad velikih sila, Službeni list SCG i CID Podgorica, Beograd, 2003
29. Stepić Milomir, Srpsko pitanje – geopolitičko pitanje, Jantar grupa, Beograd, 2004, str. 39.
