Postoji priča koja se dugo provlačila kroz tekstove o ranim filmskim projekcijama, a koja je vezana za percepcije prve bioskopske publike. Govorilo se, naime, da su se 28. decembra 1895, tokom dvadesetminutnog programa u Le Salon Indien du Grand Café-u, u Parizu, gledaoci za vreme projekcije Ulaska voza u stanicu preplašeno sakrivali iza sedišta. Priča je naravno čist apokrif. Teoretičar filma, Tom Ganing (Tom Gunning) u radu ‘An Aesthetic of Astonishment: Early Film and the (In)credulous Spectator’ nas uverava da je, u vremenu tehničkih inovacija i mehaničke reprodukcije umetničkih dela, bioskopska publika bila više nego spremna za ovo iskustvo, zrela da prihvati konvencije novog medija, vizuelnu kompoziciju i dinamiku pokretne slike, kao i elementarne principe filmske naracije i montaže.
Isečke iz svakodnevnog života snimljene s kraja devetnaestog i početka dvadesetog veka uglavnom ne nazivamo dokumentarnim filmovima. Iako danas s pravom tvrdimo da fotografija i film, kao i svaki drugi narativni konstrukt ne mogu biti tretirani kao dokaz da se nešto dogodilo (o tome piše Sontag, u esejima o fotografiji), ne možemo poreći da filmovi predstavljajumaterijal za razumevanje društva, kulture, odnosa i vektora sile koji su dominirali jednim vremenom. I za preispitivanje pogrešnih koncepcija o istom tom periodu.
Rane filmove nazivamo aktuelnostima. Za razliku od dokumentarnog ili reportažnog stila ovi filmovi nemaju specifičnu perspektivu i ugao gledanja na ljude i događaje koje prikazuju. Dabldekeri koji krstare britanskim gradovima, ili gondole koje prevoze turiste kroz venecijanska kanaleta prikazuju različite vidove gradskog prevoza u Evropi onog vremena. Snimci sa vežbi vatrogasaca u Dablinu usredsređeni su na tehnike i procese protivpožarne zaštite na prelazu vekova. Neke reference su kulturno specifične, kao konjak na stolu porodice Limijer u Bebinom doručku (’Ta beba je, uostalom, Francuz’ kaže Bertran Tavernije), ili šeširi kojima otpozdravljaju učesnici Kongresa fotografa u Nevilu. Ovi filmovi govore kroz prizore iz života građana, pružajući nam etnološke informacije o običajima, navikama, konvencijama, predmetima, modi, tehnološkim inovacijama i drugim detaljima jednog vremena. I mi, kao verovatno tehnički najsofisticiranija publika u istoriji pokretnih slika, možemo da pronicljivim okom pronađemo detalje koji su ostali skriveni tumačima zvaničnih istorija.
Najstariji sačuvani film snimljen u Srbiji, Krunisanje Kralja Petra Karađorđevića (1904) je snimio britanski snimatelj iz kompanije Šefild. Često se o ovom filmu govori kao o jednom od prvih reportažnih filmova, pa čak i dokumentarnih, obzirom na to da je potpuno usredsređen na izveštaj o jednom događaju. Za ovaj tekst međutim nije važno da li ćemo film nazvati aktuelnošću, reportažom ili dokumentarnim filmom. Film su snimili stranci, snimatelj i organizator snimanja, koji su, vođeni od strane stanovnika Beograda, upućenih u raspored događanja i lokacije prestonice, u glavnom gradu Srbije tražili ljude i prizore koji će biti zanimljivi gledaocima u Velikoj Britaniji.
Ukoliko se ovaj film uporedi sa vizuelnim tehnikama filmskih stvaralaca iz prve decenije dvadesetog veka videćemo da pokazuje pomak kako na tehničkom tako i na konceptualnom planu. Upoređujući rane snimke iz SAD, Japana, Egipta, Meksika, Italije, koje su pravili francuski i britanski kamermani, primetio sam kako britanski snimatelji koriste dijagonalnu perspektivu i pokazuju zrelost u kadriranju vizuelnih kompozicija i velikih grupa ljudi, kako u statičnim situacijama tako i u pokretu. Oni znaju da je u pitanju momenat od simboličkog značaja. Smena dinastija pod dramatičnim okolnostima prilika je da se stavi akcenat na nacionalni etos, izuzetnost kulture, na istoriju, tradiciju i kontinuitet jedne vladavine, i veze krune sa sopstvenim narodom. Međutim, ovo je za njih i prilika da saznaju više o tom narodu.
Tokom poslednjih sedamdeset godina titoističke vladavine, ubeđivani smo, besomučno, neurotično i često nasilno, u homogen, represivni duh srpskog društva i kulture. Ova rasistička, ni u čemu utemeljena vizija srpskog društva je promovisana u represivnom sistemu koji nije ohrabrivao disonantna politička mišljenja. Nastavljena je kroz demonizaciju srpskog društva i kulture na prelazu vekova koje je nekritički prihvatila liberalna elita koja crpi ideološku isključivost, i politički ekskluzivizam iz Titovog perioda.
Međutim, kada gledamo scene iz najstarijeg sačuvanog filma snimljenog na teritoriji Srbije, vidimo jedno heterogeno, zrelo društvo, koje je već usvojilo osnovne principe suživota strane razvijenijim evropskim narodima onog vremena, ogrezlim u sukobe i kolonijalizam. Na ulicama vidimo mešavinu seljaka pristiglih iz regiona tadašnje Srbije, ali i prostora naseljenim Srbima i drugim Južnim Slovenima u Austrougarskoj Imperiji i Otomanskom Carstvu. Vidimo građane odevene po tadašnjem evropskom adetu, srednju klasu u povoju, pripadnike verskih zajednica, ljude sa šeširima i fesovima (koji je zamenio turban, postavši znak egalitarizma, a u periodu Tanzimata i najava moderne u Otomanskoj Imperiji). Vidimo žene, zabrađene, ali i one otkrivenih glava. Prisustvo različitih segmenata populacije na ovoj ceremoniji je, naravno, predvidivo, ali film prikazuje heterogenost, zrelost i suživot koji su u potpunoj disonanci sa zvaničnim narativima koji već gotovo ceo vek preovlađuju o srpskom društvu i kulturi. Narativima kako bi to Andre Bazen rekao (govoreći o američkom filmu), ’o samima sebi’.
Za nekog ko je odrastao u Titovoj Jugoslaviji i liberalnoj Srbiji, ovo je film o jednom začuđujuće otvorenom društvu.
Otvoreno društvo. Koliko ste puta čuli ovu sintagmu u proteklih četvrt veka? Da li ste ikada čuli da ju je pripadnik liberalne elite iskoristio u pozitivnom kontekstu govoreći o društvu u kome živi? Istorijski? Kulturno? Demografski? Da li ste ikada čuli da je ova sintagma upotrebljena da bi se o srpskom društvu govorilo kao o heterogenoj zajednici, transnacionalnom društvu u kome je kultura, kao i svaka druga kultura, formirana na principima hibridnih i relacionih veza (Fransoaz Lionet i Šu-mej-ši/ Françoise Lionnet, Shu-mei Shih, Minor Transnationalism)?
Srpsko društvo je tokom prethodnog veka pokušavalo da se, napuštajući Otomansku Imperiju, približi Evropi. Da pripada. Usvojilo je, recimo, elemente zapadnih društvenih uređenja i pozajmilo formu Francuske Ustavne povelje i Belgijskog Ustava za svoja ustavna dokumenta. Ali nastavilo je da živi kao mešovito, dinamično imigraciono društvo koje toleriše i prihvata različitosti. I takvo je ostalo i tokom prve decenije dvadesetog veka. Uprkos strahovitih pritisaka i žrtava u predstojećim ratovima, ovo društvo nije bilo društvo kolonijalnih pretenzija, niti će ta država počiniti zločine prema drugima koji prevladavaju u istorijama modernih evropskih država.
Engleski snimatelji su, uz scene krunisanja i parade na Banjici, u film uključili i scene iz Žiče, Studenice, Kraljeva, ali i Novog Pazara, Cetinja, Andrijevice, Šibenika i Zadra. Srbija ovog vremena je otvoreno, hibridno i relaciono društvo. I kao takvo, zanimljivo gledaocima iz Zapadne Evrope koji sopstvene kolonijalne podanike, ljude različitih rasa ne viđaju često na filmskom platnu. Srbija ima kralja koji nije stranac. On dolazi iz naroda, sa sela, iz porodice koju je njegov deda uzneo i uspostavio na tronu mlade evropske države.
Tačno je: na ulicama su vojnici koji marširaju kao deo svečane ceremonije. Znak suverenosti jedne zemlje. Ali oni ne marširaju kao neki drugi evropski vojnici. Ne otvaraju pogone austrijskih pristaništa na jadranskoj obali, niti izvode pobunjene mađarske pukovnike na streljanje. Oni ne sprovode arapske revolucionare u francuske kolonijalne zatvore, niti stoje postrojeni na otvaranju ’Kapije Indije’, u Bombaju, na paradi kojoj prisustvuje britanski suveren. Marširaju glavnim gradom svoje zemlje.
Da se razumemo: nema nikakvog razloga da se ovo društvo idealizuje. Ono je daleko od savršenog. Ali toga su svesni i ljudi na ulicama, i gosti, kao i budući monarh. S druge strane, ono nikada i nije idealizovano. Naprotiv, tokom gotovo celog poslednjeg veka bilo je izloženo baražu relativizacija, podmetanja i laži onih koji su pokušavali, bar prema sopstvenim proklamacijama, da izgrade pravednije, slobodnije, heterogenije i prosperitetnije društvo, bez mržnje, represije i sukoba. I u svim svojim namerama i inkarnacijama, od grotesknog, titoističkog vitlanja parolama, do primordijalnog kapitalizma, u kome pijani mornari pristaju na sve, jer cenu će platiti neko drugi – monumentalno propali.
Dobro je poznato ko je i kada o srpskom društvu počeo da razmišlja kao o monolitnoj i represivnoj kulturi, lišenoj unutrašnje dinamike, duha inicijative i tolerancije. Taj nezavršeni, tinjajući sukob traje već gotovo ceo vek i nastavlja se zlokobnim i krajnje neodgovornim ponavljanjem neistina, negiranjem i blokiranjem dijaloga o istorijskom nasleđu, o zrelosti i heterogenosti jednog društva. Otvorenog društva. Društva od koga bi i današnja i svaka druga Srbija mogla mnogo da nauči.
Izvor Stanje stvari, 24. maj 2018.
