Značaj autokefalije za naš narod ne može se prevideti: Žarko Vidović je sasvim u pravu kad kaže da srpska nacija nije nastala kao zapadne, na metafizičkim načelima volje za moći, nego kao plod blagodatnog delovanja Crkve, zbog čega, iako su Srbi bili krajišnici, branitelji vojnih granica raznih carstava, dakle ratnici, kod njih nikad nije bilo militarizma, jer je epska svest bila oblagorođena hrišćanskim duhom i svetosavsko-kosovskim zavetom, koji ostvaruje, boreći se za zemnu otadžbinu, pobedu u nebeskom poretku stvari.
Odmah posle pada despotovine kojom je vladala dinastija Brankovića, već krajem 15. veka, grčka Ohridska arhiepiskopija, uz pomoć turske vlasti, radi na oduzimanju autokefalnosti Srpskoj crkvi. Srpski mitropolit smederevski Pavle se, dvadesetih godina 16. veka, sa episkopima Srbima suprotstavlja ovom razaranju nacionalne Crkve, zbog čega ga ohridski arhiepiskop Prohor, na pomesnom saboru svoje arhiepiskopije, 1532, izopštava kao „neposlušnog“.
Mitropolit Pavle je potkupio Turke da uhapse Prohora, i privremeno je obnovio srbsku autokefaliju, da bi jula 1541. ohridski arhiepiskop, udružen sa carigradskim patrijarhom, uspeo da od sultana izdejstvuje ukidanje naše crkvene nezavisnosti i pripajanje svih srpskih eparhija Ohridu. Na mitropolita Pavla je bačena anatema, tako da je on morao da beži u Rusiju i Vlašku, čiji ga vojvoda Jovan Radul naziva „čovekom ispravnim i vernim“, dajući mu pravo da skuplja milostinju za srbske manastire.
Pećku patrijaršiju je 1557. godine obnovio veliki vezir sultana Sulejmana Veličanstvenog, Mehmed-paša Sokolović, bivši poslušnik manastira Mileševe, koji je to učinio ne samo kao Srbin svestan svog porekla, nego i kao genijalan geopolitičar Turske carevine.
Srbi su, po broju i rasprostranjenosti, bili najveći pravoslavni narod na Balkanu, koji ne samo da je imao državotvornu svest o slavi nemanjićke države, nego je, ako je bio nezadovoljan, predstavljao i veoma ozbiljan faktor nestabilnosti po tursku državu, pogotovu u njenim graničnim oblastima prema Mlecima i Habzburškoj monarhiji, odanim rimskom papi.
Zato je Mehmed-paša Sokolović sunarodnike oslobodio vlasti Ohridske arhiepiskopije i doveo na presto crkvene vlasti svog brata, hilandarskog arhimandrita Makarija, koji je na arhijerejskom saboru u Peći vaspostavio kanonski poredak u punom obimu.
Obnovljena Patrijaršija je obuhvatala Štip, Radovište, Samokovo i Rilu, oblast Kosova i Metohije na jugu, a zatim Crnu Goru, Dalmaciju (pa i delove današnje Slovenije), kao i Slavoniju i Budim na severu. Turske vlasti su dopustile obnovu opustelih crkava i manastira (osim onih koji su više od pedeset godina stajali u ruševinama). Razvija se snažna zografska i prepisivačka delatnost, izrada crkvenih sasuda i štampanje knjiga. Istovremeno, srpski patrijarh postaje „milet-baša“, dobijajući pravo upravljanja unutrašnjim životom svoje zajednice na Balkanu.
Posle smrti patrijarha Makarija nasleđuje ga njegov sinovac Antonije Sokolović, a 1575. presto zauzima Gerasim Sokolović, koji se potpisuje kao patrijarh ne samo Srba, nego i Bugara. Dinastija patrijaraha Sokolovića okončava se Savatijem Sokolovićem, koji je 1586. dovršio izgradnju manastira Pive.
Posle smrti Mehmed-paše i gašenja dinastije Sokolovića kao poglavara Srpske crkve, nastupaju teški dani: Srbi, koje su Rim i Beč pozvali na ustanak protiv Turaka, i koji se odazivaju ustancima u Banatu, Hercegovini, Peći, Skadru i Kučima, bivaju ostavljeni od „Latina, starih varalica“, a Turci ustanke guše u krvi i spaljuju mošti Svetog Save 1595. godine. Ipak, iako sa teškoćama, Pećka patrijaršija nastavlja da postoji sve do sredine 18. veka, kada je turske vlasti, u dogovoru s Carigradskom patrijaršijom, ukidaju, zbog „nepouzdanosti“ srpskog elementa.
Kako je u svojim istoriosofskim studijama pokazao dr Žarko Vidović, Srbi nikad u svojoj istoriji nisu bili tako duhovno jedinstveni (a bez samostalne države) kao u doba obnovljene Pećke patrijaršije. Samo s njom na čelu mogli su da odole onoliko koliko su odoleli i islamizaciji i katoličenju.
Vidović, u svojoj knjizi „Istorija i vera“ (Beograd, 2009, str 365), naročito ističe ulogu srpskih manastira kao središta srpskih zavičaja koji su se ulivali u svest o svenarodnom zajedništvu: „Pećka patrijaršija je ikona-žiža zajednice srpskih manastira. U to vreme manastiri su igrali odlučujuću duhovno-istorijsku ulogu u crkveno-narodnom životu, jer su bili svetinje svakog užeg zavičaja. Narod je išao u manastire, okupljao se oko manastira, a monasi su imali vodeću ulogu u životu srpskog naroda, jer su bili naša istinska narodna elita. To su bili hrišćani spremni na svedočenje i žrtvu.“
Od najboljih kaluđera birani su episkopi, koji su čuvali kako veru, tako i naciju, utemeljenu na Kosovskom zavetu. Jedan rimokatolik je o ulozi pećkog patrijarha sa žaljenjem pisao: „Taj šizmatički narod ima za svoga poglavara kao nekoga kralja svoga patrijarha, koga mi nazivamo srpskim arhiepiskopom, a njegovi ga zovu patrijarhom, pa za njim oni u svemu pristaju kao pčele za svojom maticom.“
Izvor Večernje novosti, 24. jun 2018.
