Kada razmatramo interakcije između teorija Međunarodnih odnosa, umjesto da razmatramo svaku od njih zasebno, postaje nam jasan značaj te naučne discipline u produkciji savremenih upravljačkih receptura. Sasvim je očigledno kako (neo) realističke teorije sadrže anglo-američke odredbe za ustrojavanje nacionalnih država i upravljanje istima, kao i za njihovo udruživanje na regionalnom i međunarodnom nivou (međunarodne organizacije). Istovremeno, u (neo) liberalnim teorijama nalazimo anglo-američku recepturu za transnacionalno upravljanje (multinacionalne korporacije, neprofitne organizacije). Od izlaska iz Prvog svjetskog rata, razvoj sistema za upravljanje međunarodnim odnosima počiva na dijalogu između upravo tih suprostavljenih i komplementarnih teorija, njihovoj naizmjeničnoj dominaciji u međudržavnim odnosima. Radi se o kapitalističkoj ideološkoj interakciji koja je na globalnom nivou uspjela da obezglavi i sasvim potisne marksističku alternativu.
Za realiste je bitna borba/takmičenje između država, kako bi preživjele i potvrdile svoju moć na međunarodnoj sceni. Liberali pak, na nacionalnom i međunarodnom nivou, naglašavaju ulogu javnog mišljenja, zakona i međunarodnih institucija u smislu ograničavanja moći tih istih država. Savremeni sistem za upravljanje međunarodnim odnosima počiva na toj interakciji između komplementarnih suprotnosti u kojoj periodično dominira realistička ili liberalna anglo-američka globalno-upravljačka opcija. Na taj način, naizmjence, liberali naglašavaju i razvijaju planetarnu cjelovitost (globalnost) sistema, a realisti specifičnosti svakog njegovog dijela (državnih prostora).
Kako ta temeljna funkcionalnost međunarodnog sistema odgovara prirodnom ritmu i zakonitostima, čini se suvišnim kontestirati je. Ali u obje anglo-američke opcije ugrađen je i socijalni darvinizam. Inspirisan je prirodnim mehanizmom hranidbenih lanaca kojima dominira superpredator čovjek, čija je pak uloga u regulaciji prirodnih mehanizama predmet rasprava. Razvoj savremene svjetske društvene zajednice, dakle, počiva na dijalogu između teističkog i deističkog pristupa definiranju ljudske uloge u regulaciji odnosa između prirodnih elemenata, te njih prema proizvodima iz ljudske produkcije (odnos čovjek-mašina-okolina). Teisti minimaliziraju, a deisti maksimaliziraju nivo ljudskog uticaja na gobalna prirodna kretanja. Zato će, u filozofskom smislu, nova evropska perspektiva biti stara, s naglaskom na teistički pristup. Kako temeljne angloameričke filozofske i političke opcije u posljednjih 30 godina, u EU, nisu naišle na značajniji otpor, u smislu održanja razvojne dinamike, dominantna svjetska velesila danas je prisiljena sama kontestirati vlastita postignuća: međunarodne i neprofitne organizacije, slobodu kretanja osoba i roba.
NjEMAČKO EKONOMSKO USMJERENjE EU
Aktualni globalizacijski ciklus (1990.-2020.) je dominantno liberalan. Stoga je, u njegovom izlaznom razdoblju, u smislu pripreme idućeg, realističkog ciklusa (2020.-2050.), bilo realno za očekivati Bregzit i izbor Trampa. Kao i, posljedično, angloamerički pritisak na evropske partnere, kako bi isti urodio promišljanjem, u okviru NATO-a i njemačko-francuskog strateškog partnerstva, nove evropske realističke ekonomske i bezbednosne perspektive.
Francuski predsjednik Emanuel Makron najavio je neoliberalno ekonomsko usmjerenje svog mandata (kraj 2020.), u kojem za društveni razvoj ostaju ključne: kapitalistička glad za profitom s jedne strane i, s druge (radničke) strane glad za preživljavanjem. U tom smislu, on podupire nastavak prekarizacije rada prema njemačkom predlogu. Odnosno nastavak politike šargarepe („američki san“) i batine (glad). Pristanak na loš život (nesigurnost i potplaćenost rada), radi održanja mogućnosti nesrazmjernog bogaćenja. Jer Njemačka je 1999. bila „bolesni čovjek Evrozone“ (The Economist, 3. jun 1999.), pa se je već 2003.-2005., zahvaljujući Harcovim zakonima i prekarizaciji rada, dogodilo čudotvorno ozdravljenje. Njemačke su firme postale konkurentne i svojim proizvodima preplavile svjetska tržišta.
Analize brojnih ekonomista, među kojima ona Stefana Grosa, istoričara ekonomije i poznavaoca „njemačkog čuda“, ne podržavaju Makronov entuzijazam. Smatraju kako uzrok uspjeha Njemačke kao globalnog izvoznika treba tražiti izvan njezinih državnih granica. U komercijalnim mrežama koje je izgradila u državama Srednje i Istočne Evrope, a pre svega u praksi neravnomjernih ekonomskih razmjena koje je uspostavila s Višegradskom grupom (Poljska, Češka, Mađarska, Slovačka).
Bogata Njemačka već četvrt stoljeća praktikuje sa svojim najbližim susjedima isto što i SAD: masovne delokalizacije. Tokom Hladnog rata ograničavana, privilegirana ekonomska razmjena između Njemačke i Srednje Evrope oživjela je 70-tih godina prošlog stoljeća, u obliku industrijskih, tehnoloških i bankarskih partnerstva koja je promovisala Ostpolitik (1969-1974) socijaldemokratskog kancelara Vilija Branta.
1989, pad Berlinskog zida probudio je predatorske apetite. Njemačke multinacionalke prve su krenule u preuzimanje privatizovanih državnih firmi svojih susjeda koji su proživljavali svojevrsnu industrijsku apokalipsu. Tako je npr. Folksvagen, nakon preuzimanja Škode, zatečene instalacije prvo koristio kao platformu za podugovaranje. Isto zahvaljujući diskretnom i slabo poznatom delokalizacijskom mehanizmu EU iz 1986. kojim je bio regulisan promet poboljšanih proizvoda između članica EU i država koje to nisu, na način da se dozvoljavao privremeni izvoz iz EU intermedijarnih dobara (rezervnih dijelova) radi njihove transformacije i oblikovanja (poboljšanja), te ponovnog uvoza u EU, uz delimično ili potpuno izuzeće od carinskih nameta.
Nakon raspada Istočnog bloka, povećanje uvoznih kvota iz srednjoevropskih zemalja otvorilo je euforične izglede za njemačke poslodavce. Devedesetih godina, kao da su granice EU već izbrisane, bilo je moguće podugovoriti poslove poput čišćenja riba i školjki, ili kromiranja slavina i poliranja sanitarija, koristeći prekvalifikovane, jeftine i nezahtjevne radnike bivših komunističkih država. Od takvog podugovaranja najviše su profitirale tekstilna, elektronička i automobilska industrija. 1996. njemačke firme uvezle su iz država Višegradske grupe 27 puta više „poboljšanih“ proizvoda od npr. francuskih konkurenata. Te je godine uvoz u EU vlastitih poboljšanih proizvoda predstavljao 13 odsto izvoza zemalja Višegradske grupe u EU i 16 odsto njemačkog uvoza s tog prostora. Tako su se, u razdoblju manjem od jedne decenije, firme iz država Srednje i Istočne Evrope, zatekle integrisane u proizvodne lance koje kontrolišu uglavnom njemačke firme[1].
Interes za prometom poboljšanim proizvodima izgubio se je u drugoj polovini devedesetih, nakon otvaranja mogućnosti direktnog stranog ulaganja u bivšim komunističkim državama. Zapadne multinacionalke tako više nije zadovoljavala delokalizacija samo određenih segmenata proizvodnje. Za jeftinu istočnu radnu snagu počele su se graditi fabrike-filijale. U toj asimetričnoj trgovini sudjelovali su Italijani, Francuzi i Britanci. Međutim, Njemačka je bila najpripremljenija, te su već početkom ovog milenijuma njena ulaganja u države Višegradske grupe činila više od trećine sveukupnih direktnih stranih ulaganja, a svoj uticaj uspjela je proširiti i na Sloveniju, Hrvatsku i Rumuniju.
Istovremeno, 2000, prosječna plata u Varšavi i Budimpešti predstavljala je desetinu, a 2010. četvrtinu prosječne njemačke plate. A radilo se o radnicima solidne edukacije, kvalifikovanijim i geografski bližim od azijatskih koje je uglavnom koristio ostatak kapitalističkog Zapada. Njemačka je postala nezaobilazni trgovinski partner zemalja Višegradske grupe i, na taj način, zagospodarila zaleđem od 64 miliona stanovnika koje je stavila u funkciju platforme za delokalizovanu proizvodnju namijenjenu izvozu.
Stoga je 2004, od prvog kruga proširenja EU za koje se je Njemačka neumorno zalagala, najviše profitirala njena industrija. Reindustrijalizovani prostor Srednje Evrope faktički je anektiran, a počevši od 2009, delokalizacije prema državama Višegradske grupe dodatno su se akcentovale, kako bi njemački industrijalci sanirali posljedice finansijske krize, odnosno vratili izgubljenu dobit. Godine 2015, opisani njemački ekonomski uzlet navodi analitičara Vladimira Handla[2] na zaključak kako su baš evropske integracije – projekat koji je inicijalno trebao poslužiti ukroćivanju posthladnoratovskog germanskog ekonomskog diva, Njemačkoj omogućile današnju ulogu ekonomskog hegemona. Radi se o istorijskom paradoksu.
Bilans zemalja Višegradske grupe puno je kontrastniji. S jedne su strane uspjele obnoviti svoju industrijsku bazu, profitirati od masivnog prijenosa tehnologija, povećati produktivnost i plate, kreirati nova radna mjesta za kvalifikovane radnike. Uspjeh je bio toliki da se, u tom prostoru, poslodavci danas boje nedostatka radne snage. Pogled na drugu, mračniju, stranu te medalje za uspješnost, odražava bojazni država Višegradske grupe: pad ekonomskog rasta temeljenog na podugovaranju i podređenosti (industrijski alat i kapital su zapadnoevropski, poglavito njemački). Isto tako, s obzirom na: nedavno izražene zahtjeve za povećanje plata u njemačkom istočnoevropskom zaleđu, na nedavni masovni „uvoz“ bliskoistočne radne snage, na mobilnost proizvodne tehnologije i kapitala i najavljeni nastavak prekarizacije rada u državama Zapadne Evrope, kratkoročno (kraj 2020) je predvidiva relokalizacija proizvodnje u zapadnoevropski prostor. Isto prema američkom predlogu koji je danas žestoko kritikovan. U tom je kontekstu nužno razmatrati i protivmigrantske stavove Višegradske grupe. Naime, jedino je migrantska radna snaga još jeftinija i manje zahtjevna od one proizišle iz bivšeg komunističkog prostora.
Dakle, novo ekonomsko usmjerenje EU zapravo je staro, kako bi se omogućila dodatna konsolidacija posthladnoratovskog evropskog poretka i nivelisanje razlika u socijalnim (prema dolje) i etičkim normama (prema gore), a prema angloameričkim standardima. Realističkom pristupu međudržavnim odnosima, podsticanju utakmice između država, u kojoj će neke preživjeti i potvrditi svoju moć na međunarodnoj sceni, a neke nestati, Evropljani se mogu nadati nakon izlaska iz aktualnog globalizacijskog ciklusa (2020).
FRANCUSKO BEZBEDNOSNO USMJERENjE EU
Francusko prihvatanje njemačkog ekonomskog modela treba prihvatiti kao trenutni ustupak konkurentu, a u smislu povratnog prihvatanja francuske dominacije u području EU odbrane i bezbednosti. Koliko je taj trenutni stav slabašan najbolje svjedoči dijalog koji su bivši Miteranovi savjetnici: ljevičar Huber Vedrin i desničar Režis Debre počeli 2013. povodom, od predsjednika Olanda naručene, Vedrinove analize impakta povratka Francuske u integrisanu komandu Sjevernoatlantskog saveza.
Prema toj studiji, eventualno povlačenje Sarkozijeve odluke iz 2009. o priključenju NATO-u ne bi bila dodatna poluga francuskog uticaja u svijetu. Taj je stav potom Olandu poslužio u pokušaju patetične afirmacije francuskog atlantizma.
Polemika oko pitanja izlaska ili ostanka u NATO-u i danas traje. Među glasnim pobornicima izlaska je Debre, koji smatra kako je stav bivšeg ambasadora i permanentnog predstavnika Francuske u Vijeću NATO-a u Briselu, Gabriela Robina, i danas ispravan i aktualan: ,,NATO zagađuje sve dimenzije međunarodnog krajolika. Komplikuje odnose s Organizacijom za evropsku bezbednost i saradnju – OEBS (što nije najvažnije). Zamršava odnose s Rusijom, što nije neznatan problem. NATO komplikuje čak i funkcionisanje sistema za regulaciju međunarodnih odnosa, jer nije u mogućnosti potpisati konvenciju kojom bi se odrekao prava na upotrebu sile, a da ne govorimo da se ne pridržava niti međunarodnog prava. S NATO-om je dogovor o neupotrebljavanju sile nemoguć, jer je ta organizacija stvorena upravo kako bi mogla da koristi silu kad god to smatra prikladnim. Dakle, i bez konsultacija s SB UN. Stoga zaista nije jasno što bi drugo država poput Francuske mogla očekivati od te beskorisne i štetne organizacije, osim njen nestanak.“[3]
Debaklu Olandove politike uveliko su pridonijela citirana razmišljanja. Potom su francuski birači „Makronovoj Evropi“ dali, vjerovatno, poslednju priliku za rekonfiguraciju i realizaciju, prema Režisu Debreu, nadljudskog zadatka: sprovođenje zajedničkih spoljnopolitičkih akcija EU – organizacije bez usaglašenog spoljnopolitičkog stajališta, vojske, ambicija, ideala. I to pod vođstvom nekog zajedničkog EU lidera bez harizme.
Ukoliko je EU, kako to tvrde njeni kritičari, uistinu voz bez voznog reda, za to je najzaslužnija njegova francusko-njemačka lokomotiva, u kojoj zajedno putuju evrofili i evrofobi, ali njihovi sporovi ne mogu biti potencijal za razvoj EU jer ih guši neumjereni atlantizam.
[1] PELLEGRIN, Julie « German production networks in Central/Eastern Europe : between dependency and globalisation » (PDF), Wissenschaftszentrum Berlin für Sozialforschung, 1999.
[2] HANDL, Vladimir, « The Visegrád Four and German hegemony in the euro zone » (PDF), http://visegradexperts.eu, 2015.
[3] « Sécurité européenne : OTAN, OSCE, pacte de sécurité », dokument sa seminara fondacije Res publica, 30. ožujak 2009.
Izvor Geopolitika, 01. jul 2018.
