Poznatije srpske škole bile su Kulovu (Wittichenau) i rimokatolička Srpska seminarija u Budišinu, a školovani i nacionalno samosvesni Srbi su obrazovanje sticali van Lužice (u kojoj su se odavno odomaćili nemački luterani): u Pragu, Vroclavu i Lipsiku, gde su imali naročitu podršku samosvesnih Čeha i Slovaka.
Lingvista i publicista Jan Arnošt Smoler je u Vroclavu osnovao „Akademsko društvo srpske istorije i jezika“ i time je postao stvarni začetnik preporoda Srpske kulture. Istovremeno je grupa Srba u rimokatoličkoj Seminariji u Budišinu (Mihal Domaška, Korla Avgust Mosak-Kozlopoljski i Jaromir Hendrik Imiš) osnovala „Slovensko društvo Budišina“ (Societas slavica Budissinensis).
Neuporedivo brojnije i značajnije je bilo rimokatoličko srpsko studentsko bratstvo „Srpkinja“ (Serbowka) u Pragu osnovano u okviru studentskog doma „Lužičke seminarije“ (kasnije „Srpska seminarija“ /Serbski seminar/) 1846. godine, koji je dao brojne pisce, pesnike, publiciste, filologe, bibliotekare, istoričare, dramaturge druge poloivine XIX veka. Ovaj studentski dom su još 1706. g. osnovala dvojica budišinskih rimokatoličkih sveštenika (Martin Norbert i Georg Josif Šimon) za potrebe srpkih studenata na Karlovom univerzitetu u Pragu. Zahvaljujući poseti čuvenog slovačkog slaviste Ljudovita Štura ovoj ustanovi 1939. g. i ruskog filologa Izmaila Ivanoviča Sreznjevskog, svi obrazovani Sloveni su saznali za postojanje Srba u Saksoniji.
Bratstvo „Serbovka“ je osnovao Jakub Buk i od početka je bilo nadahnuto idejama panslavizma. Na žalost, ovo vanredno plodno društvo je pretrpelo veliki udar čim je rimokatolička crkva promenila svoju politiku, počelo da podržava nemački nacionalizam, pa 1922. godine ukinula seminariju u Pragu, a studente uputila1927. g. u Saksoniju (najpre u selo Šmohtice, a zatim u Fuldu). Zgradu praške seminarije je rimokatolička crkva predala lokalnim vlastima Ipak, praške vlasti nisu zaboravile svoje srpske prijatelje, pa su zgradu seminarije ustupile „Društvu prijatelja Lužice“. Tako je bivša seminarija i dalje funkcionisala kao lužička obrazovna ustanova sve do 1955. g. kada je zgrada nacionalizovana i u njoj smeštena arhiva Mihala Hornika. Danas je ovde biblioteka koja nosi njegovo ime.
Godine 1848. osnovana je „Demokratska centralna zajednica Donje Lužice“, A luteranski pastor Kotbuža Kito Švjelja je osnovao novine Bramborski srpski časnik, od 1880. g. preimenovan u Bramborske novine (Bramborske Nowiny), a od 1922. g. Srpski časnik (Serbski Casnik) koji je izlazio sve do zabrane 1941. godine[1]. Ove novine su zalaganjem Bogumila Švjelje obnovljene 1947. godine pod patronatom „Domovine“ i zovu se Novi časnik (Nowy Casnik).
Iste 1848. godine su na saboru u selu Lajnu srpski kmetovi manastira Marijina zvezda podneli oblasnom načelniku Saksonije peticiju za oslobođenje od feudalnih nameta i rabota, a masovno su im se pridružili srpski seljaci iz još preko 40 srpskih sela oko Budišina, Kameneca i drugih mesta. Organizovani su sabori kmetova u drugim mestima i stvorio se srpski pokret za socijalno oslobođenje na čelu sa Janom Bartkom, Janom Radiserb-Veljom, Janom Meldom i Korlom Avgustom Kocorom. Kocor i Radiserb–Velja su počeli da štampaju nedeljni Srpski novinar (Serbski Nowinkar) kojim su svoj narod obaveštavali o revoluciji u Evropi i zahtevali ravnopravnost za Srbe.
Storena je „Budišinsko-Kamenečka patriotska zajednica“ koja je u saradnji s „Maticom srpskom“ koja je vladi Saksonije podnela Veliku molbu lužičkih Srba kojom su tražili upotrebu srpskog jezika i pisma, škole i bogosluženje (na Vaskrs i druge praznične dane) na svom jeziku.
Na Slovenskom kongresu u Pragu 1848. godine bilo je prisutno 30 delegata Lužičkih Srba kojima je rukovodio Hugo Zajfert. U Gornjoj Lužici je pod okriljem Slovenskog kongresa formirana zajednica 22 srpske opštine sa oko dve hiljade članova. Bio je to prvi pokušaj objedinjenja srpskih opština u jedinstveni pokret. Međutim, odmah po propasti revolucija po Evropi, zajednica srpskih opština je silom saksonskih vlasti raspuštena.
Kad su Saksonija i Pruska 1850. godine ukinule kmetstvo, tokom pet narednih godina su propuštale da ukinu i feudalne sudove. U tim uslovima je srpska omladina, razočarana u „oslobođenje“, najradije napuštala zavičaj. Jedna velika grupa Srba se iz Vosproka (Weißenberg) već 1848. godine iselila u Australiju.
Luteranski sveštenik Jan Kilijan je 1954. godine odveo u SAD 600 Srba Gornje Lužice i oni su u Teksasu osnovali grad Serbin u kojem su sačuvali svoj jezik i čak održavali školu na srpskom jeziku sve do 1920. godine. Bilo je potom još manjih seoba Srba u Australiji, uglavnom u okolinu Melburna.
Privredni razvoj Lužice, naročito tekstilne industrije, saobraćaja i industrije (otkrivene su velike zalihe uglja) pružao je prilike da se i Srbi zapošljavaju. Duboko ukorenjeni u poljoprivrednom načinu života, Srbi su nerado prihvatali industrijske poslove, pa je u Lužicu među njih doseljavano mnogo privremenih radnika iz Ukrajine, Poljske, Slovačke, pa čak i Italije.
Saksonija je već 1851. godine uskratila Srbima pravo da se školuju na svom jeziku, svodeći nastavno vreme sa četiri na jedan čas nedeljno. U gimnaziji u Hoćebužu je dozvoljeno učenje srpskog jezika tek 1856. godine. U Budišinu je 1860. godine osnovan slovenski hor „Ljumir“, a 1862. godine je u ovom gradu prvi put izvedena pozorišna predstava na srpskom jeziku.Tek 1862. godine je u školama oko Rotenburga i Vojereca (Hoyerswerda) dozvoljeno da Srbi uče i srpski jezik.
Konačno, 1866. godine je Kzešcan Boguver Pfulj štampao „Rečnik Gornjolužičkog jezika“. Prve Srpkinje (Herta Vizačec i Mila Imišova /rođena sestra Kzešcana Boguvera Pfulja/) su 1862. godine objavile svoje pesme.
Poljski istoričar Vilhelm Boguslavski je 1861. godine u Sankt-Peterburgu objavio prvu knjigu istorije Srba na Poljskom jeziku (Rys dziejów serbołużyckich), tu knjigu je, prevedenu na Srpski, zahvaljujući Mihaju Horniku štampao u Budišinu 1884. godine pod naslovom „Istorije srpskog naroda“ (Historije serbskeho naroda).
Usled vekovne političke podeljenosti Lužice na pruski i saksonski deo, potpuno su se razvila dva književna narečja srpskog jezika: Donjelužičko i Gornjelužičko.
Reference:
[1] Dolaskom nacista na vlast 1933. godine časopis je potpao pod uticaj pro-nacističke organizacije „Bramborskeje Kube“ i služio političkim interesima režima, ali ga je on ipak zabranio 1941. godine.
Izvor Centar akademske reči/carsa.rs, 20. novembar 2018.
