Sveti Arhijerejski Sabor je u svom saopštenju sa redovnog majskog zasedanja 2018.g. obznanio proslavu 800-godišnjice samostalnosti (autokefalije) Srpske Pravoslavne Crkve, a koja će se obeležiti tokom ove i iduće godine. Tim povodom razgovarali smo sa vanrednim profesorom na Filozofskom fakultetu Univerziteta u Beogradu, Milošem Kovićem.
Kada slavimo veliki istorijski događaj, kao što je jubilej 800 godina autokefalije SPC, uvek se prisećamo tadašnjih istorijskih ličnosti i okolnosti. Možete li da ih opišete?
— Mi, po prirodi stvari, na istorijske okolnosti i ličnosti gledamo iz perspektive sopstvenog doba i u njima lako prepoznajemo ono što podseća na našu epohu. Ipak, najčešće ne shvatamo u kolikoj meri se prošlost razlikuje od našeg vremena. To se ponajpre odnosi na srednji vek. Nama danas zaista nije lako da proniknemo u smisao događaja i način mišljenja ljudi iz te davne epohe i da prestanemo da u nju učitavamo merila ljudi iz 21. veka. Istoričari u prošlosti dakle, prepoznaju različitosti i diskontinuitete, ali uočavaju i sličnosti i neprekinuta kretanja. Postoje, naime, i neobično trajne pojave koje se, uprkos protoku vekova, suštinski ne menjaju. Srpska crkva, čijih 800 godina sada obeležavamo, predstavlja jedan od takvih, začuđujućih primera.
Potrebno je da namere i delovanje Svetog Save pažljivo sagledamo u okvirima tadašnjih istorijskih okolnosti, ali i da ne zanemarimo viševekovnu trajnost i vitalnost Srpske crkve kao njegovog dela, kao ni kulta Svetog Save, koji evo traje osam vekova. Iz prethodnog osnivanja Hilandara, manastira za srpske monahe na Svetoj Gori, iz stvaranja kulta Svetog Simeona i iz potonjeg rada na sticanju samostalnosti za Srpsku crkvu, mi vidimo jasnu nameru da se sačuva, uobliči i pravoslavnim hrišćanstvom ispuni poseban, srpski identitet. U narednim vekovima Srpska crkva nastavila je njegovo delo, negovanjem kultova Svetog Save i Svetog Simeona, i proslavljanjem novih srpskih svetitelja. Vodeći srpski medievisti ponovo su, kao u vremenu pre Drugog svetskog rata, autokefalnu Srpsku crkvu počeli da nazivaju „nacionalnom“.
Oni, takođe, ističu udeo političkih okolnosti, koje su omogućile uspeh misije Svetog Save u Nikeji 1219. godine. Vreme sticanja samostalnosti bilo je obeleženo krstaškim osvajanjem Carigrada 1204. i prevlašću rimokatoličkog Zapada na Balkanu i Levantu. U srpskim zemljama to je bila mnogo više Venecija, nego krstaši. Kroz dramu sličnu vizantijskoj, „Srpska zemlja i Pomorska“, kako se ona tada nazivala, već je bila prošla u vreme rimokatoličke, ugarske i papske okupacije (1202-1204/1205), sprovedene Vukanovim rukama. U Žitiju Svetog Simeona Stefan Prvovenčani kaže da njegov brat “izvede inoplemenike na otačastvo svoje“. On tvrdi da su ga, pošto je bio svrgnut i proteran, „zavet i molitve“ oca, Svetog Simeona, „povratili opet u otačastvo moje“. Stefan Prvovenčani je bio rodoljub, kako se jasno vidi, ali i državnik, „realpolitičar“, kako mi to danas kažemo. Moć Zapada on priznaje ženidbom Anom Dandolo i sticanjem papske kraljevske krune.
Na Istoku se, međutim, državni oblik, po ugledu na simfoniju cara i patrijarha, ispunjavao autokefalnom crkvom. Sveti Sava, Srpska crkva i sa njima duhovni život glavnog dela srpskog naroda okreću se pravoslavnom, vizantijskom Istoku, za koga je tada izgledalo da je poražen i sasvim propao. Ova dvojnost i konačna odluka vidljivi su i u dvostrukom krštenju njihovog oca, Svetog Simeona. Osim toga, Nikejskom carstvu, koje se borilo da sačuva kontinuitet sa Vizantijom, bila je potrebna svaka podrška u sukobu sa Latinima, ali i sa suparničkom Epirskom despotovinom. Ohridski arhiepiskop Dimitrije Homatijan, koji će autokefalnost Srpske crkve doživeti kao ugrožavanje svojih prava i optuživati Svetog Savu za preteranu „ljubav prema otadžbini“, delovao je u sastavu Epirske države i nije krio neprijateljstvo prema nikejskom caru i patrijarhu.
Sveti Sava 1219. godine biva hirotonisan za prvog Arhiepiskopa „sve srpske i pomorske zemlje“ u Nikeji, i po povratku nesebično radi na organizaciji crkve i prosvećenju srpskog naroda. Plodovi njegovog apostolskog i prosvetiteljskog rada su i danas očigledni i vidljivi. Recite nam, molim vas, nešto o samoj organizaciji tadašnjih eparhija i o odnosu crkve i države.
—Neobična trajnost njegovog dela, Srpske crkve i sa njom duhovnog usmerenja srpskog naroda, zaista podstiču na razmišljanje. To je još zanimljivije kada znamo koliko se strašnih i velikih ratova vodilo, u koliko su država Srbi živeli i koliko se carstava srušilo u proteklih osam vekova. Savina samostalna arhiepiskopija ispunila je, dakle, pravoslavnom verom „Srpsku zemlju i Pomorsku“ koju je ujedinio njegov otac, dok ju je njegov brat odbranio, proširio i učinio kraljevinom. Zapadne granice Sirmijumske, Raške i Prizrenske episkopije u sastavu autokefalne Ohridske arhiepiskopije, do tada su bile granice pravoslavlja. Srpska zemlja bila je već vekovima mesto susreta i sukoba Carigrada i Rima. Sveti Sava je, međutim, uspostavljanjem novih episkopija na tlu svoga, kako je pisao, „otečestva“, pomerio granice pravoslavlja na zapad, pod zidine rimokatoličkih primorskih gradova. Kada je osnovao Zetsku i Humsku episkopiju, rimokatolički biskupi povukli su se iz Stona na Korčulu i iz Trebinja u Dubrovnik, na ostrvo Mrkan. Zapadno od starih ohridskih episkopija, koje su se nalazile u Rasu, Lipljanu i Prizrenu, osnovao je i Dabarsku, Budimljansku i Moravičku episkopiju. Između starih središta Rasa, Niša i Prizrena osnovao je Topličku i Hvostansku episkopiju. Rimokatolički svet, sa središtima u Baru i Dubrovniku, biće deo istorije i kulture države Nemanjića. Dinastija i država su, međutim, sa Svetim Savom odabrale svoj put.
Duhovni i javni život Srba biće uređen Zakonopravilom Svetog Save, na osnovu kanona Pravoslavne crkve i rimsko-vizantijskog prava. Srpskoslovenska redakcija staroslovenskog jezika, potiskivana latinskim jezikom na zapadu i tolerisana u eparhijama Ohridske arhiepiskopije, postala je sveopšta norma srpske kulture i liturgijskog života. Ova simfonija crkve i države, koju su zasnovali otac svetitelj i braća arhiepiskop i kralj, potonji svetitelji, obeležiće istoriju Srbije u doba Nemanjića. Kada država postane carstvo, uspostaviće se patrijaršija. Vreme Nemanjića ostaće upamćeno kao zlatno doba i ideal u potonjim vekovima, kada Srbi budu izgubili svoje državu i kada ostanu da žive u tuđim, inovernim carstvima. Istorijski izvori potvrđuju da su se tada uzroci propasti tražili u dobu Dušana, Uroša i Mrnjavčevića, Lazara i Brankovića, u napuštanju zaveta „svetih otaca naših“, Svetog Save i Svetog Simeona.
Kroz osmovekovnu istoriju SPC je uvek bila sa narodom, jer ustvari narod i jeste živa crkva – narod Božji. Bilo je perioda kada je crkva bila progonjena, rušena, ograničavana u svom prosvetiteljskom delanju, a bilo je i perioda kada je uživala slobodu. Danas, barem po eksternalnim zapažanjima, crkva u Srbiji, osim na Kosovu i Metohiji i možda i u nekim drugim delovima bivše Jugoslavije, ima slobodu i može da vrši svoju jevanđeljsku misiju. Da li je ta sloboda samo površna i da li mi ustvari žrtvujemo našu unutrašnju, tj. duhovnu slobodu za eksternalnu?
— „Srpska zemlja“ je propala, potom i srednjovekovna Bosna, zemlja složenog, ali dominantno srpskog identiteta. Srpsko plemstvo je istrebljeno, proterano i prevereno. Izumrli su pisci i majstori srpskoslovenskog jezika. Nestala je simfonija crkve i države. Crkva je, međutim, sve preživela. Ona je, čvrsto slivena s narodom, sačuvala pravoslavnu veru, srpske kultove i predanja. Vekovima je okupljala pravoslavne Srbe, podanike drugog reda na tlu tuđih država, islamskog Osmanskog carstva, rimokatoličke Habzburške monarhije i Venecije. Pećka patrijaršija će, međutim, od 1557. pa sve do 1766. obnavljati i učvršćivati srpske kultove i predanja na širokom području koje je još Konstantin Porfirogenit u 10. veku nazivao Srbijom. Kada je i Pećka patrijaršija konačno ukinuta, kada su se pojavili jasni znaci posustajanja i masovnih preveravanja, u ustancima i oslobodilačkim ratovima, obnovljene su srpske države, Crna Gora i Srbija, u kojima je obnovljena i slobodna srpska crkva. Sve do smrti mitropolita Petra II Petrovića Njegoša Crna Gora će ostati teokratija, poslednji bljesak Pećke patrijaršije. Srpska crkva će ostati administrativno izdeljena, baš kao i srpski narod, sve do ujedinjenja i oslobođenja u okvirima jugoslovenske države. Sa srpskim narodom ujedinjena je Srpska pravoslavna crkva i obnovljena patrijaršija.
U jugoslovenskoj državi pokušano je umanjivanje posledica preveravanja, nastalih u vekovima provedenih pod tuđinskom vlašću. U nameri da sačuvaju i učvrste višenacionalnu i multikonfesionalnu državu, i uključe je u tokove „moderne“, „zapadne“ kulture, srpske elite svesno su zanemarivale pravoslavne, crkvene korene srpskog nacionalnog identiteta. U tom, sasvim sekularnom ključu, istoričari su tumačili i nacionalnu istoriju. U komunističkoj Jugoslaviji srpske elite će se, sa sličnim obrazloženjima, u ime okrenutosti „pravovernom“ Istoku, pa onda, od 1948, „modernom“ Zapadu, čak okrenuti protiv sopstvene Crkve i nasleđa. Kada je Jugoslavija razorena prvi put, Srbi su podeljeni na različite države i izloženi genocidu. To se ponovilo u našem vremenu, sa razaranjem druge Jugoslavije. Ni etničko čišćenje Srba u Krajini na Kosovu i Metohiji nisu kraj stradanja. Srbi u Hrvatskoj danas žive pod ogromnim pritiskom i primeri socijalne mimikrije i preveravanja sve su češći. Na Kosovu i Metohiji doslovno su svedeni u geta. U Crnoj Gori ih asimiluju u novu, crnogorsku naciju, uspostavljenu u Titovoj diktaturi. Slično je i u Makedoniji. U svim ovim zemljama sa srpskim narodom ostala je samo Srpska pravoslavna crkva. Čak i u gradovima i selima u kojima su Srbi istrebljeni, u Krajini i na Kosovu, hrabri đakoni i sveštenici žive sa svojim porodicama i vrše službu Božiju. Ona je, zbog toga, svuda na udaru. Složen je čak i njen odnos sa državom Srbijom.
Vlasti Srbije, u ovom trenutku, predlažu „razgraničenje sa Albancima“, kojim bi najveći deo Kosova i celu Metohiju, sa Pećkom patrijaršijom i svim srpskim svetinjama, i celim tamošnjim narodom, prepustili Velikoj Albaniji. Srpska crkva i sa njom najveći deo javnosti to, naravno, ne prihvataju. Vlast pokušava da uceni crkvu koristeći sve oblike njene vezanosti za državu. Sve to otvara staro, načelno pitanje odnosa između države i crkve. Srpska crkva vekovima je živela u tuđim, ponekad otvoreno neprijateljskim državama, od Osmanskog carstva do Trećeg Rajha i NDH. Ona je umela da se suprotstavi i srpskim državama. Setimo se recimo, sukoba mitropolita Mihaila sa austrofilskim režimom kralja Milana Obrenovića ili otpora patrijarha Varnave nacrtu konkordata Jugoslavije sa rimokatoličkom crkvom.
Koliko su današnji istorijski okviri u kojima se nalazimo bitni faktori za nastavak Svetosavskog prosvetiteljskog rada u Srbiji i izvan nje? Da li su oni povoljni za taj rad i kakve nam izazove predstavljaju u odnosu na one koje je Sveti Sava imao u trinaestom veku?
— Mislim da je u pravu mitropolit crnogorsko primorski Amfilohije, kada kaže da današnje vreme počinje da liči na svet od pre Milanskog edikta. On je bliži sinkretističkom helenističkom dobu i poznom rimskom carstvu, nego pobožnom srednjem veku Svetog Save. U nekada hrišćanskoj Evropi i Severnoj Americi ne samo da je na delu ateizacija, nego i sve prisutnije antihrišćansko raspoloženje. Ljudi se u medijima ponose onim što bi svako pristojan sakrivao, ali zato prikrivaju svoje hrišćansko opredeljenje kao nešto sramotno. Tu se kritika hrišćanstva smatra znakom emancipacije i intelektualizma, dok se u kritici ostalih religija vidi rasizam i ksenofobija. U poslednjih nekoliko decenija, crkve na Zapadu ubrzano ostaju bez vernika, pa se iznajmljuju za različite vrste kulturnih manifestacija. Ljudi su u grču sticanja materijalnih dobara i brige o vraćanju kredita. Internet i televizija ih zatrpavaju gomilama nepotrebnih informacija i programima prepunim nasilja i skaradnih sadržaja. Volja im je raslabljena lekovima i narkoticima kojim ih snabdeva svemoćna farmaceutska industrija. Najgore od svega je sistematsko razaranje tradicionalne porodice. Naglo se sužava prostor za više oblike kulture, za veru i tradicionalne religije. Svaki vid otpora u javnom prostoru, koji je pod kontrolom super bogatih i svemoćnih liberalnih elita, naziva se „klerikalizmom“, desnim ili levim „populizmom“, rasizmom, homofobijom….
Ovi trendovi u Srbiji se oponašaju na često tragikomične načine. Ono što na Zapadu već izaziva podsmeh i otpor, kvazi elite u Srbiji prihvataju kao poslednju reč mode i kulture. Konzumerizam, materijalizam i hedonizam, uvezeni sa Zapada, u Srbiji imaju pogubne posledice. U njoj se više ništa ne proizvodi – ni deca, ni velike ideje, ni materijalna dobra. Najopasniji je njen demografski sunovrat, nastao nerađanjem dece i iseljavanjem na Zapad. Slično je i u Republici Srpskoj. Zavetna Srpska zemlja postaje obična kolonija – tržište za drugorazrednu robu i izvor jeftine radne snage.
Verujem da mnoga rešenja, uključujući i problem demografskog opadanja, mogu da se pronađu u obnovi tradicionalne duhovnosti, koja podrazumeva spremnost na žrtvu, na odbacivanje egoizma i život za druge. Za Srbe, to znači obnovu Svetosavskog i Kosovskog zaveta. Pravoslavna vera i način života predstavljaju jedini alternativni model, ukorenjen duboko u našem iskustvu i kulturi, koji može da ponudi odgovore na najteža pitanja i da izdrži izazove savremenog sveta.
Veliki broj srpskog stanovništva danas se nalazi u dijaspori. Konkretno, mi koji živimo u Sjedinjenim Američkim Državama gde se još uvek osnivaju parohije, grade hramovi, neguje jezik i tradicija, a što je najvažnije čuva i širi Svetosavlje, tj. naša Pravoslavna vera kako ju je doživeo naš narod i učio naš Prvi Prosvetitelj Sv. Sava. Osvrćući se u prošlost, tj. na iskustvo, doživljaj, iskušenja, stradanja, patnje, uspon i pad, i gledajući u budućnost, šta nam je činiti da nam istorija ostane verna Svetosavlju a da postanemo novi delatelji revnosni na njivi Gospodnjoj u ovoj novoj domovini gde nam deca rastu i gde su neminovno pod uticajem drugih kultura i naroda?
— Naša duga istorija nudi mnogo pouka. Seobe i rasejanja predstavljaju njen integralni deo. U velikim, moćnim, tuđim carstvima, kakvo je bilo Osmansko ili Habzburško, Srbi su se vekovima očuvali bez svojih država, zahvaljujući svojoj Svetosavskoj crkvi. Opstale su samo one srpske zajednice koje su ostale verne crkvi i veri. Oni koji su ih napuštali pod ovim ili onim izgovorom, rastvarali su se, u prvoj ili u drugoj generaciji, u vodama vladajućih religija i pomodnih ideologija. Drugi važan uslov je srpski jezik. Deci rođenoj u rasejanju ili onoj koja tu odrastaju, znanje jezika otvara vrata visoke, nacionalne kulture i olakšava neposredno upoznavanje zemlje matice. Što je posebno važno, znanje jezika omogućava susrete sa sunarodnicima i vršnjacima, među kojima deca mogu da biraju svoje životne saputnike, sličnog porekla i vrednosne orijentacije. Da bi se to postiglo, potrebno je da se sa decom provodi više vremena; američki stil života, koji se svodi na posao, od jutra do mraka, sračunat je na to da nam decu vaspitavaju mediji, škola i vršnjaci. To je veoma složena jednačina, ali poznajem mnogo srpskih porodica u Severnoj Americi i Zapadnoj Evropi koje su je veoma uspešno rešile.
Istorijski gledano, šta ustvari znači proslava jubileja 800-godišnjice autokefalije SPC? Koji su ključni elementi koje mlade generacije mogu da razumeju, prihvate kao svoje, i da nastave da na njima grade sebe i buduće generacije vernog Srpskog naroda u dijaspori?
— Mlad čovek, koji sazreva i živi u SAD, a oseća da nije rođen samo da bi prikupljao ili zgrtao materijalna dobra, gledajući od obala Pacifika do Atlantika hramove posvećene Svetom Savi i Svetom Simeonu, svecima koji su živeli pre punih 800 godina, nužno će se zapitati: kako je moguće da jedan narod tako dugo čuva i neguje kultove svojih svetaca? Kako to da njegova Srpska pravoslavna crkva, postoji 800 godina, uprkos svim stradanjima i tako burnoj istoriji? Na stranu njena drevnost, ali ima li ona šta da kaže i poruči današnjem čoveku, o smislu njegovog života? Verujem da je postavljanje ove vrste pitanja početak putovanja u pravom smeru. Ono može da bude podstaknuto i estetskim doživljajem duhovne muzike, ikona i fresaka.
Mislim da bi mladi ljudi u Americi za početak mogli da budu privučeni delima visoke kulture, književnosti ili muzičke umetnosti pravoslavnog usmerenja, priznatim i na Zapadu, kakva su, recimo, dela Dostojevskog ili Čajkovskog. Tu su i dela velikih, savremenih propovednika i duhovnika, koji komuniciraju sa današnjim životom na Zapadu, kakvi su bili Aleksandar Šmeman, Entoni Blum (Mitropolit Antonije Suroški) ili je danas Timoti Ver (Mitropolit Kalistos Dioklijski). Zatim bih se vraćao onome što je srpsko pravoslavno nasleđe Amerike. Životi Svetog Sevastijana i Svetog Mardarija bliži su njihovom američkom i srpskom iskustvu nego žitija srednjovekovnih srpskih svetitelja iako je, naravno, životno važno čitanje srpske istorije i boravljenje u Srpskoj zemlji. Konačno, i Sveti Vladika Nikolaj, po mnogo čemu, pripada istoriji Srba u Americi. Zahvaljujući njegovom zapadnom iskustvu i širokoj, svetskoj perspektivi, ogromno delo Svetog Vladike Nikolaja, koje se obraća srpskom čitaocu, bavi se najvažnijim temama današnjeg sveta i umnogome prevazilazi Šmemana i Bluma. U njemu su odgovori na najdublja pitanja smisla i transcendencije, koja mladi ljudi postavljaju u najosetljivijim godinama sazrevanja.
I na kraju, kaže se da je istorija naroda najbolja učiteljica. U tom smislu, šta je nas Srbe istorija naučila, i na koji način nam to ‘učenije’ može pomoći u budućnosti, konkretno proslava jubileja 800-godišnjice autokefalije SPC?
— Ova proslava bi, po mom mišljenju, trebalo da nam, u vremenu opšte pokolebanosti, ulije samopouzdanje i jednu vrstu nove duhovne samosvesti. Moramo da poznajemo svet i da mu se radujemo, ali potrebno je da se iznova sretnemo sa sobom, sa drevnošću sopstvenih predanja, sećanja i istorije. Da otkrijemo ko smo, umesto da se trudimo da ličimo na nekog drugog. Nema mnogo naroda i crkava koji mogu da se pohvale takvim jubilejima. Često ponavljam: potrebno je samo da ostanemo ono što već jesmo. Narod Svetog Save, Svetog Simeona i Svetog kneza Lazara.
Izvor Staze Pravoslavlja/Stanje stvari, 04. jun 2019.
