Dobijanje autokefalnosti za Srpsku crkvu 1219. najznačajnija je diplomatska misija Svetog Save. Ona upečatljivo govori o stremljenjima srednjovekovne srpske države, ali i o dalekovidim procenama i pregovaračkom talentu budućeg prvog srpskog arhiepiskopa. Dobijanjem crkvene samostalnosti, pre tačno 800 godina, raška država dobila je duhovno utemeljenje i zaokruženo međunarodno priznanje.
Put do autokefalne crkve, međutim, nije bio ni jednostavan, niti kratak. Vreme delovanja Svetog Save, politički gledano, nije bilo ništa manje složeno nego što je to danas. To je doba složenih međudržavnih i međucrkvenih odnosa, krize Vizantije kao globalne supersile, dualizma njenih centara moći, borbe za osamostaljenje naroda iz njenog Komonvelta… Srpski narod imao je tu istorijsku sreću da kormilo njegove budućnosti drži Sava, živi svetitelj sa jasnom vizijom kretanja države i značaja naroda.
Sa ovom slikom u mislima Sveti Sava se 1219. uputio na put u Nikeju, sedište tadašnjeg cara Teodora Prvog Laskarisa i vaseljenskog patrijarha Manojla Sarantena. Ovom činu prethodilo je više važnih faktora koji su pripremili tlo za crkveno osamostaljenje.
Važna činjenica koja je utrla put za osamostaljenje Srpske crkve je borba za političko priznanje srpske države na kojoj su radili Stefan Nemanja i njegovi sinovi, a koja je osvojena dobijenjem kraljevske krune iz Rima za Stefana Prvovenčanog 1217. godine. To je, međutim, bio tek preduslov, jer je srednji vek pod državnom samostalnošću podrazumevao i ustrojstvo sopstvene crkvene organizacije. To je i trenutak u kome je srpska država bila izložena udarima različitih faktora – snažnom širenju grčkog uticaja Ohridske arhiepiskopije, delovanju bogumila, rimskih pretenzija, osvajačkim pretnjama Ugarske, koja i sama nije vodila jedistvenu politiku…
Vešto balansirajući u sukobu između Epirske despotovine i Ohridske arhiepiskopije, sa jedne, i Nikejskog carstva i tamošnje patrijaršije, sa druge strane, Sveti Sava je izabrao stranu i uputio se u – Nikeju. Koristeći njihov međusobni sukob, a duboko svestan potrebe da se organizuje nacionalna crkva, uspeo je da iskoristi očekivanje cara Teodora Laskarisa da će blagoslovom za crkvenu samostalnost Srba u njima steći i novog zapadnog saveznika.
„U jednoj, za ceo srpski narod, veoma važnoj istorijskoj prekretnici podudarili su se interesi Srbije i Nikejskog carstva i oni su, jedno drugom, izašli u susret. Jovan Radonić je tačno rekao da je Savi uspelo da u Nikeji „ubedi cara Teodora Prvog Laskarisa i patrijarha Manojla Sarantena da jačanje ohridske crkve nije u njihovom interesu“, beleži naš najpoznatiji crkveni istoričar Đoko Slijepčević.
Domentijan i Teodosije, hroničari Savinog vremena, naglašavaju da je sin Stefana Nemanje imao viziju da se za prvog arhiepiskopa izabere neko od njegovih učenika, koji su zajedno sa njim činili delegaciju koja je radila na sticanju crkvene samostalnosti. Vizantijski patrijarh i car Teodor, međutim, insistirali su da se on prihvati ove dužnosti, pravdajući to voljom Svetog duha. Na ovaj način, ispoštovan je i srednjovekovni kanonski princip da se poglavar Crkve bira među više kandidata.
Sava je u Nikeji dobio i formalnu potvrdu o svom posvećenju za arhiepiskopa „sve srpske i pomorske zemlje“, kako je glasila njegova titula, upodobljena naslovu srpskog kralja. Gramata u kojoj je ona bila navedena bila je izvor više ovlašćenja – prava da upravlja, rukovodi izborom episkopa, rukopolaže sveštenike, organizuje teološko obrazovanje i širi versko učenje. Dobijanjem samostalnosti Srpska crkva stekla je pravo sazivanja arhijerejskog sabora koji je samostalno birao i posvećivao srpsku višu jerarhiju i arhiepiskopa. To je značilo i da novi crkveni poglavari više nisu morali da odlaze u Nikeju na čin posvećenja, već su ceremonije ustoličenja obavljane u Srbiji.
ISKUSTVO
Osim carskih i patrijaršijskih gramata, Sava je u Srbiju iz Nikeje doneo i nešto još dragocenije – ceo korpus znanja o ustrojstvu Crkve i odnosu sa državom, koje je tamo stekao. U narednim godinama, dosledno i marljivo, on će primenjivati ovu nauku i obavljati, moderno rečeno, transfer znanja celoj generaciji srpskih klirika. Srpske zemlje počele su da dobijaju episkopije, vladičanska sedišta, manastire, sveštenike, a samim tim i kulturu, obrazovanje, zakone… Središte arhiepiskopije u Žiči postalo je duhovni centar mlade srpske države.
POGLAVARI SPC: ARSENIJE PRVI
Na crkvenom saboru u Žiči 1233. godine, kada je odlučio da se povuče sa arhiepiskopskog trona, Sveti Sava je za svog naslednika predložio Arsenija Prvog, svog najodgovornijeg učenika i u to vreme najvećeg podvižnika u žičkom bratstvu. Tako je za drugog arhiepiskopa srpskog izabran monah o čijem duhovnom razvoju se osnivač Srpske crkve naročito brinuo budući da je znao da od ličnosti naslednika umnogome zavisi dalja sudbina Srpske crkve i države.
Arsenije Prvi je rođen u selu Dabru kod Slankamena u Sremu. U zborniku „Žitija kraljeva i arhiepiskopa srpskih“, Danilo Drugi je napisao da je Arsenije još kao monah čuo za Savu, pa je rešio da ga potraži. Došao je u manastir Žiču, gde ga je Sava primio u manastirsko bratstvo. Navodi se i da je Arsenije Sremac bio neobično darovit čovek.
Posle mongolsko-tatarskog pustošenja manastira Žiče, arhiepiskop Arsenije Prvi je podigao crkvu Svetih apostola u Peći, odredivši je da umesto Žiče bude sedište Srpske crkve. Njegovim angažovanjem, oko 1260, crkva je i oslikana. Zajedno sa kraljem Vladislavom starao se oko prenosa moštiju Svetog Save iz Trnova u Srbiju i učestvovao je u prenosu stolice episkopa stonskih iz manastira Presvete Bogorodice u Stonu u manastir Svetog Petra i Pavla na Limu. Zbog teške bolesti (paralize) povukao se sa čela Srpske crkve 1263, a upokojio se tri godine kasnije, 28. oktobra, u žičkom metohu Crnča kod Bijelog Polja na Limu. Sahranjen je u svojoj zadužbini, Crkvi Svetih apostola u Peći. Za tri decenije, koliko je bio na tronu prvojerarha „on dokaza da je bio dostojan Savin naslednik“.
Sedam godina posle smrti, arhiepiskop Arsenije Prvi Sremac, proglašen je za sveca. Njegov kult brzo se preneo iz Srbije u Rusiju i na saboru u Moskvi 1549. godine je kanonizovan. Do 1724. godine, njegove mošti su počivale u Peći, odakle su kao vredna relikvija seljene iz manastira u manastir u želji da ih Turci ne oskrnave. Najpre su bile u Budimlju (Berane), potom u manastirima Morača, Dovolja i Kosijerevo, a od 1920. godine nalaze se u manastiru Ždrebaonik kod Danilovgrada.
Kult Svetog Arsenija Sremca širila je ruska bela emigracija i po Dalekom istoku. Ruski arhiepiskop u Mandžuriji, Nestor, koji je nosio titulu kamčatski i seulski, zamolio je 1933. patrijarha srpskog Varnavu za deo moštiju Svetog Arsenija. One su položene u kapeli Doma milosrđa u mandžurijskom gradu Harbinu. Bogoslovija u Sremskim Karlovcima danas nosi ime Svetog Arsenija Prvog Sremca, drugog arhiepiskopa srpskog.
PRINC CRKVE, OTAC NACIJE
Najmlađi sin velikog župana Stefana Nemanje i njegove žene Ane, Rastko Nemanjić, rođen je oko 1174. godine u Rasu. Sa starijom braćom Vukanom i Stefanom, vaspitan od najboljih učitelja, dobio je izvanredno obrazovanje. Od rane mladosti pokazivao je ljubav prema knjizi i veri pravoslavnoj, i „svojim izvrsnim umom zadivio roditelje“.
Već u petnaestoj godini otac mu je dao na upravljanje Humsku oblast, između Neretve i Dubrovnika. Njegovi biografi zapisali su da je kao vladar bio krotak, blag, ljubazan i pomagao je sirotinji. Neobično mudar, bogat i lep, pred sobom je imao otvorena sva vrata slave i uživanja. Rastko je, međutim, težio savršenijem, duhovnom životu. „Prezreo je carske dvore, carsku krunu i porfiru“ i, ubrzo, oko 1192, pobegao na Svetu Goru, gde je „svetlost potražio u skromnome manastiru“. U osamnaestoj godini primio je monaški čin u ruskom manastiru Svetog Pantelejmona, i dobio ime Sava.
Sa ocem Nemanjom, koji se zamonašio, podigao je Hilandar, prvi i jedini srpski manastir na Svetoj Gori. Deceniju kasnije, „ovaj kraljević, vođen Božjom rukom, vrati se u svoju zemlju kao princ crkve i duhovni vođa svoje nacije za sva vremena“.
Po povratku u Srbiju, izmirio je zavađenu braću, bavio se prosvetiteljskim radom, bio duhovnik nacije, ispisao prve crkvene i narodne zakone – ostvario niz pobeda bez mača. Narod je Savu, kako piše njegov prvi biograf i savremenik Domentijan, slušao i sledio, jer je video da on živi onako kako propoveda. U svojoj ličnosti, Sava je objedinio prosvetitelja, duhovnika, državnika, pisca i učitelja. Godine 1234, krenuo je na svoje drugo putovanje u Svetu zemlju. Na povratku, upokojio se u Trnovu, u Bugarskoj, 27/14. januara 1235. godine. Njegove mošti, u svoju zadužbinu Mileševu, preneo je kralj Vladislav, dve godine kasnije.
U narednim vekovima, Mileševa je postala pokloničko mesto, koje su osim naroda svih vera i srpskih vladara, posećivali i pomagali i bosanski banovi, hercegovački kneževi, primorski župani i kraljevi. Tako je bilo do potkraj 16. veka, kada je sultan Muhamed Treći naredio Sinan-paši „da jednom zauvek uguši pobunu kod Srba, ne birajući sredstva“. Obavešten da su manastiri mesta u kojima se podgreva duh pobune protiv Turaka, Sinan-paša naredi da se telo Svetog Save prenese u Beograd i tamo spali. To je učinjeno 10. maja/27. aprila 1595. godine.
PODACI
* 1198. počinje gradnja manastira Hilandar
* 1204. krstaško osvajanje Carigrada
* 1208. Sveti Sava piše Studenički tipik
Izvor R. Dragović
Izvor Večernje novosti, 19. avgust 2019.
