Vjerovali ili ne, „bosnomrzac“ Milorad Dodik govorio je u Mostaru na proslavi godišnjice Alekse Šantića. Šta u tome ima čudno? Šantić je bio srpski pjesnik, a Mostar pjesnikov rodni grad. „Čudno“ je što je govorio u bošnjačkom dijelu Mostara, koji se nalazi u Federaciji odakle su 92 – 95. Muslimani i Hrvati protjerali Srbe. Još je „čudnije“ što je govorio u slavu pjesme „Ostajte ovdje“, u kojoj Šantić poziva muslimane da ostanu u svome zavičaju i ne bježe iz anektirane BiH put svoje poražene osmanske „matice“.
Jubilej i prigodni govor probudili su nostalgiju za idiličnim komšijskim vremenima. U Bosni riječ komšiluk ne znači samo susjedstvo uopšte. Odnosi se na dobrosusjedstvo između pripadnika različitih vjera i nacionalnosti. Na kolektivnom nivou, tokom burne istorije BiH, pravoslavci, katolici i muhamedanci, odnosno Srbi, Hrvati i muslimani/Muslimani vječito su bili na neprijateljskim stranama i u međusobnim obračunima prednjačili u odnosu na sve okupatore. Ali, komšija je slovio kao izuzetak od tog pravila. Naprotiv, „komšija je bio mio ma koje vjere bio“, čak „važniji od rođenog brata“.
Komšiluk je u statičnom tradicionalnom društvu izabrao neki daleki predak, koji je prvi u nizu kasnijih generacija zaposjeo ili kupio određeno parče zemlje, a potomci su ga naprosto nasljeđivali. Komšiju, koga su tu zatekli ili kasnije stekli nisu mogli promijeniti. Sestre su udajom odlazile, ali i braća, sem najstarijeg, da se imanje ne bi usitnjavalo, a komšija je ostajao kao sudbina. On je znao i pamtio i ono čim se komšija hvalio i ono čega se stidio i što je krio. No, bilo je u obostranom interesu da se komšiluk njeguje, a razmirice zanemaruju.
Bilo je mnoštvo pokušaja da se komšiluk proširi i na vjerski i nacionalno raznorodne kolektivitete. „Kalajevo bosanstvo“,„jedan troimeni narod“ u prvoj Jugoslaviji, „bratstvo-jedinstvo“ u drugoj, a zatim „zajedništvo i suživot“ u SR BiH, pa najzad „Dejtonski sporazum“, ali imali su kratku istoriju. Taman toliku koliko su trajale Austrougarska, dvije Jugoslavije i izvorni Dejton. Međutim, komšiluk je stariji, dublji i trajniji fenomen koji je, smatralo se, kao meta ili subnivo drži multi-kulti BiH na okupu.
Teoretski, ako je svako imao bar po jednog inovjernog i inonacionalnog komšiju, pored kuće ili preko puta, tako lančano povezani u dobru i zlu, mogli su da budu brana širim podjelama i sukobima. Ali nisu! Zašto? Komšiluk je imao i drugu stranu medalje. Mogao je da bude raj ali i pakao. Komšija je zlopamtio neku davnu komšijsku zlobu prema ocu, djedu, pradjedu ili bočnom bliskom srodniku, koja je generacijama čučala skrivena, čekajući priliku da se namiri. Krizna, pogotovo ratna, vremena često su bila okidač. Komšija bi se od „prve pomoći“ očas transformisao u „neposrednu opasnost“. Osilio bi se, prijetio, potkazivao, otimao i ubijao.
Ipak, muslimanski/bošnjački bosnoljubi su na osnovu samo jednog od dva Janusova lika ovog fenomena stvorili mitologiju komšiluka kako bi opravdali unitarnu BiH pod hegemonijom većine. Uoči rata su govorili: „Uprkos vjersko-nacionalnim sukobima, Srbi, Hrvati i muslimani su ostajali da žive zajedno. Etnička karta Bosne nalikuje šari leopardove kože. Linije podjele bi prolazile kroz spavaće sobe brojnih mješovitih brakova. Bosance i Hercegovce su uvijek spolja zavađali da bi vladali“. Zašto onda komšiluk nije sačuvao Bosnu?
Prvo, sela su bila etnički homogena pa se govorilo o srpskim, muslimanskim i hrvatskim selima, a toponimi Zelena Krajina, Zapadna Hercegovina, Semberija imali su regionalnu nacionalnu konotaciju. Drugo, etnička mješavina po varošima proizvođena je intervencijama vlasti. Uoči rata protiv Srbije, po nalogu Beča, muslimanske milicije (Šuckori i Zeleni kadar) su očistile lijevo Podrinje od „srpske pete kolone“. A komunistička vlast je mijenjala etničke granice srezova i opština kako bi napravila internacionalnu mješavinu.
Treće, miješani brakovi u unutrašnjosti ruralne BiH bili su rijetkost. U gradovima – ne, ali i druga urbana generacija uvijek je strepila „kako će njega/nju prihvatiti njegova/njena tradicionalna porodica, zatim različiti običaji, kuhinja na masti ili ulju itd. Najzad, pitanje je da li zemlja koju je tako lako spolja zavaditi i rasturiti uopšte može da postoji kao suverena, mirna i stabilna?
U vjekovnom krvavom iskušavanju one Andrićeve „tanke linije koja u Bosni razdvaja ljubav i mržnju“, samo u posljednjem građanskom ratu stradalo je od komšijske ruke oko 100 hiljada Bošnjaka, Srba i Hrvata, a u zbiru sa prethodnim – i milion. Vrijedi li to ponavljati po bilo koju cijenu? Manje komšiluka – manje rizika od novih krvoprolića za sve komšije. To su tokom građanskog rata shvatili i kreatori Dejtona te su komšijske međe, zamjenili entitetskim.
Da je mogao dočekati, slavljenik Aleksa danas ne bi živio u bošnjačko-hrvatskom Mostaru, nego u Trebinju, Banjaluci ili Beogradu. Ne bi mogao ni svoje sunarodnike da pozove da ostanu jer su Srbi već otišli, sem toliko da sa gostima popune svečanu salu. Dodik je pomenuo „Ostajte ovdje“ da bi podsjetio komšije da oni nisu imali svog Šantića koji bi ’92. pozvao Srbe da ostanu u Mostaru. Ni praunuka muslimanke Emine, čiju ljepotu je opjevao Šantić, danas ne živi u nacionalno podijeljenom Mostaru, nego u etnički čistom Sarajevu.
Autor Nenad Kecmanović
Naslovna fotografija: Medija centar Beograd
Izvor Sve o Srpskoj, 02. novembar 2019.
