Trenutna dešavanja u Crnoj Gori, vezana uz novi Zakon o slobodi vjeroispovjesti i njegove posljedice po Srpsku pravoslavnu crkvu, značajnim djelom podsjećaju na ne tako davna dešavanja u Ukrajini. Naime, 11. oktobra 2018. godine Sinod Carigradske patrijaršije je najavio da će „podariti autokefalnost Crkvi Ukrajine“ čime bi ova postala nezavisna od Ruske pravoslavne crkve.[1] Ovakva odluka izazvala je reakciju Svetog sinoda Ruske pravoslavne crkve koja je četiri dana poslije prekinula odnose sa Fanarom.[2][3]
Polovinom decembra 2018. održan je sabor kojim su do tada postojeće pravoslavne crkve u Ukrajini, Ukrajinska pravoslavna crkva Kijevske Patrijaršije, Ukrajinska autokefalna pravoslavna crkve, te dva predstavnika Ukrajinske pravoslavne crkve Moskovske Patrijaršije, objedinjene u Ukrajinsku pravoslavnu crkvu[4] kojoj je 5. januara 2019. autokefalnost podario patrijarh Vartolomej Carigradski.[5] Počasnim patrijarhom ove nove crkve imenovan je Filaret Denisenko, ranije anatemisan i izbačen iz Ukrajinske pravoslavne crkve Moskovske patrijaršije zbog nedoličnog ponašanja i rada na podjeli pravoslavnih vjernika unutar Ukrajine nakon pada Sovjetskog Saveza.[6][7] Grčka pravoslavna crkva je u oktobru 2019. godine priznala novostvorenu Ukrajinsku pravoslavnu crkvu, čime je postala prva istočna crkva koja je povukla takav potez.[8]
Od posebnog značaja za dešavanja u Ukrajini je činjenica da događaji ranije spomenuti nisu bili proizvod isključivo crkvenih dešavanja već su značajnim djelom nastali pod uticajem političkih faktora[9] od kojih je neophodno istaći ulogu tadašnjeg predsjednika Ukrajine, Petra Porošenka. Na posljednjim izborima u Ukrajini, koje je izgubio u korist Vladimira Zelenskog[10], Porošenko se pojavljivao pod sloganom „Vojska, Vjera, Jezik“[11]. Stvaranje nezavisne ukrajinske crkve Porošenko je posmatrao kroz prizmu koristi po sopstvenu političku karijeru[12][13][14] i stvaranje sopstvene zaostavštine u istoriji ukrajinske države.
Uticati na stvaranje posebne ukrajinske crkve, nezavisne od Moskovske patrijaršije, označavalo bi stvaranje nove crkvene elite odane samome Porošenku.[15][16] U najmanju ruku, ovo sveštenstvo bi bilo daleko otvorenije za njegove političke ciljeve kao što su članstvo u NATO paktu i Evropskoj uniji, nego li što su bili velikodostojnici Ukrajinske pravoslavne crkve Moskovske patrijaršije.
VARTOLOMEJOVE VEZE SA ZAPADOM
Dobronamjernost i ugled carigradskog patrijarha, koji je dobrim djelom bio odgovoran za dešavanja u Ukrajini, postali su sporni, time više što su ubrzo javnosti postale poznate Vartolomejove brojne veze za Zapadom, a posebno sa Sjedinjenim Državama.
Naime, trenutni carigradski patrijarh je proveo većinu svoga života na Zapadu. Studirao je u Italiji, Švajcarskoj i Njemačkoj da bi u period od 1972. do 1990. služio kao mitropolit anatolijskog grada Filadelfije. Zahvaljujući podršci spoljnoj politici Sjedinjenih Država[17][18] i NATO saveza[19], Vartolomej je rado viđen gost u zapadnim metropolama. Pored zastupanja američkih interesa, ekumenski patrijarh je već dugo vremena kritikovan od strane kolega patrijarha, sa posebnim naglaskom na patrijarhe Jerusalima, Antiohije i Aleksandrije, koji Vartolomeja optužuju za papističko ponašanje i pokušaj stvaranja sopstvene verzije papstva, funkcije koja je u potpunosti strana pravoslavnom svijetu.[20]
Zbog svojih stavova i aktivnosti, dobitnik je počasnih doktorata zapadnih fakulteta kao što su Džordžtaun i Jejl te odlikovanja od kojih se posebno ističu Predsjednička medalja slobode te Kongresna zlatna medalja, najviše civilno odlikovanje u Sjedinjenim Državama.[21] Zahvaljujući svome doprinosu navodnoj borbi za očuvanje životne okoline i klimatske stabilnosti, ekumenski patrijarh je postao poznat kao „zeleni patrijarh“[22][23]. Uzevši u obzir da je progresivni klimatski pokret, čije je trenutno najpoznatije lice djevojčica Greta Tunberg[24][25], sve manje popularan, čak i u zapadnim zemljama, treba sa rezervom uzeti aktivnosti carigradskog patrijarha unutar ovog pokreta.
U okvirima zapadnih medija, carigradski patrijarh je u više navrata istaknut kao „vođa više od 300 miliona pravoslavnih hrišćana širom svijeta“[26][27] što prosto nije istina. Istina je da određena mjera poštovanja postoji prema zvanju ekumenskog patrijarha, te da je nosilac ove titule poznato kao „prvi među jednakima“ no to je daleko od de facto predvodnika svih pravoslavnih hrišćana.
Nakon pokušaja državnog udara u Turskoj 2016. godine, patrijarh Vartolomej[28] je bio, od strane određenog broja turskih medija, prozvan jednim od učesnika u državnom udaru[29], kako zbog svojih veza sa Zapadom, tako i zbog prijateljskih odnosa[30]sa Fetulahom Gulenom, islamskim propovjednikom koji trenutno prebiva u Sjedinjenim Državama a koga je zvanični Istanbul proglasio glavnim organizatorom državnog udara.[31]
Iako je tekst posvećen dešavanjima u Crnoj Gori, ovaj nešto duži uvod je bio neophodan kako bi se jasno istakla veza i povukla paralela između dotičnih dešavanja te sličnih događaja u Ukrajini. Jedna od tih veza jeste sam patrijarh Vartolomej, za koga se slobodno može reći da je svojim ponašanjem pogoršao odnose između Ruske Federacije i Ukrajine, te izazvao šizmu između Mosvke i Carigrada.
CRNOGORSKO-UKRAJINSKE PARALELE
U ovom istorijskom trenutku, Crna Gora i Ukrajina djele mnogo zajedničkih odlika. Obje države su, u pogledu svojih elita, trenutno vođene otvoreno prozapadnim elitama koje ne skrivaju namjeru pridruživanja kako Evropskoj uniji, tako i NATO paktu. U slučaju Crne Gore, članstvo u Sjevernoatlantskom savezu je već ostvareno, iako je sam predsjednik Sjedinjenih Država, Donald Tramp, doveo u pitanje logičnost i ekonomičnost takve odluke.[32][33][34] U svome uobičajenom stilu, Tramp je prosto upitao „Zašto ginuti zbog Crne Gore?“[35][36][37] čime je zapravo izraženo dublje pitanje zaštite američkih bezbednosnih interesa, kao i bezbednosnih interesa NATO saveza.
Za razliku od Crne Gore, u kojoj je već nekoliko decenija sva moć skoncentrisana u rukama Mila Đukanovića i ljudi oko njega, Ukrajina je prošla kroz političku promjenu u toku 2019. godine izabravši Vladimira Zelenskog za predsjednika. Zelenski, iako otvoreno prozapadno orijentisan, kao i Porošenko, je daleko manje voljan da nastavi sa vojno-političkom avanturom na istoku zemlje za razliku od svog prethodnika. Crna Gora, već članica NATO, ima pravo da se nada eventualnom priključenju Evropskoj uniji. S druge strane, Ukrajina[38], sa sličnim željama, suočava se sa manje problema kada je u pitanju članstvo u Evropskoj uniji nego li članstvo u Sjevernoatlantskom savezu.
Pored zajedničkih političkih težnji, objema zemljama je zajednička podjeljenost unutar građanstva, koja obično izranja u slučajevima spoljnog inžinjeringa vještačkih nacija. Ova podjeljenost[39][40][41] je izraženija u Ukrajini uslijed izbijanja rata koji je doveo do oštrog definisanja na dio građanstva koji se smatra Rusima ili njima bliskim, te onih koji su prihvatili identitet Ukrajinaca proistekao iz geografske odrednice Ukrajina.
U slučaju Crne Gore primjetan je isti šablon ponašanja, iako je podjela manje izražena. Predvodnik jačanja i stvaranja crnogorskog identiteta je sam Milo Đukanović, koji je nedavno poručio da će u „narednom periodu raditi na jačanju crnogorskog državnog identiteta te da neće dozvoliti osporavanje crnogorskog nacionalnog, kulturnog i vjerskog identiteta.“[42] Ovakav stav, već više godina prisutan unutar djela elite Crne Gore doveo je do prihvatanja vještačkog crnogorskog identiteta od strane jednog dijela stanovništva, te jačanja otpora od strane srpskog naroda u Crnoj Gori na čiju se štetu novi identitet stvarao.
Ukrajina i Crna Gora djele određene istorijske paralele. Kao što je Kijevska Rusija jedna od prvih ruskih država, u čijim okvirima je ruski narod prihvatio hrišćanstvo, tako je i Crna Gora, odnosno Duklja,[43] jedna od prvih srpskih država, sa svim značajem koji takav status nosi.
Jedini način stvaranja vještačkog identiteta koji odgovara trenutnoj crnogorskoj prozapadnoj eliti jeste agresivan nastup prema Srbiji i, uopšteno gledano, svemu što osnažuje srpski identitet, s ciljem eventualnog razvodnjavanja, slabljenja i na kraju potpunog nestanka Srba iz Crne Gore, putem konverzije ili kroz stvaranje uslova u kojima Srbi ne mogu ostvariti dostojan život.
PROCES KONVERZIJE SRPSTVA
Napadi na srpstvo u okvirima Crne Gore nisu pojava novijeg datuma. Nikome danas nije nepoznato uništavanje Njegoševe kapele na Cetinju, izvedeno u ljeto 1972. godine naredbom tadašnje komunističke vlasti, kako bi ustupila mjesto mauzoleju koji je projektovao Ivan Meštrović.[44]
Polaganjem Njegoševih posmrtnih ostataka u mauzolej, izgledom bliži kulturi drevne Grčke a duhom srodan socijalističkoj ideologiji tadašnje Jugoslavije, te rušenjem ranije kapele izgrađene u prepoznatljivom vizantijsko-pravoslavnom stilu, pokušana je „jugoslovenizacija“ Njegoša i njegovo odvajanje od srpskog naroda. Ovo je prepoznao i Endrju Vačel[45], istakavši u svom radu na ovu temu kako su se tadašnji crnogorski zvaničnici, vođeni željom da desrbizuju Njegoša i izbrišu pravoslavnu prirodu kapele koju je on sam osmislio[46], odlučili na stvaranje današnjeg mauzoleja.[47][48][49]
Crnogorizacija, i makedonizacija,[50][51][52] koje već dugo vremena traju, su procesi konverzije srpskog stanovništva na ovim teritorijama, stvaranja vještačke nacije bez osnova u prošlosti ili kolektivnom sjećanju, te održavanje takve tvorevine kroz aparat revizionisane istorije i mimikriju žrtve. Oba procesa, revizija istorije i predstavljanje sebe kao žrtve navodne srpske okupacije, su već neko vrijeme prisutni unutar konteksta crnogorske medijske sfere i pojavljuju se u obliku maloumnih tvrdnji o navodnoj srpskoj okupaciji Crne Gore po završetku Prvog svjetskog rata,[53][54]bez obzira na činjenicu da je tadašnja Crna Gora sama proglasila prisajedinjenje Srbiji, nakon što je većina poslanika u skupštini glasala za takvu odluku.[55][56]
Da bi se produbila fragmentacija srpske nacije, od ključnog je značaja oslabiti prisustvo Srpske pravoslavne crkve, koja je od samog svog nastanka prisutna na ovom prostoru. Vjekovno postojanje je učinilo da Srpska pravoslavna crkva organski sraste sa crnogorskom državom i osjećajem državnosti te je činila jedan od temelja organizacije crnogorske državnosti, u isto vrijeme omogućavajući da se data državnost ispolji kroz crkvene strukture. Bez pravoslavne crkve u Crnoj Gori, posebno u periodu turske prevlasti, ne može se ni govoriti o crnogorskoj državi i državnosti. Dovoljan dokaz u prilog ovoj tezi jeste priroda statusa koji je Njegoš imao kao vladar Crne Gore. On je istovremeno bio i svjetovni vladar, knez, te je bio vladika Srpske pravoslavne crkve, odnosno vjerski poglavar.[57]
Bitnu ulogu u slabljenju položaja Srpske pravoslavne crkve igra takozvana Crnogorska pravoslavna crkva, osnovana 1993.[58][59], a zasnovana na trulom učenju Sekule Drljevića, kvislinga koji je otvoreno sarađivao sa italijanskim okupacionim snagama u Crnog Gori, te sa ustaškim vlastima Nezavisne Države Hrvatske.[60] Prvi mitropolit, simbolično izabran na trgu Maršala Tita, bio je Antonije Abramović, raščinjeni sveštenih Pravoslavne crkve u Americi.[61][62] Priznata tek 2000. godine, crnogorska otpadnička crkva se može bez sumnje smatrati alatkom antisrpski nastrojenog političkog rukovodstva trenutne Crne Gore, posebno kada se uzme u obzir ranije istaknuti citat nedavnog govora Mila Đukanovića. Kao što je nastanak Ukrajinske pravoslavne crkve bio alat u rukama Petra Porošenka, tako bi i kanonizacija CPC na baštini mitropolije crnogorsko-primorske bila politički adut Mila Đukanovića. Štaviše, CPC i Đukanovićev politički režim su savršeni saveznici, skoro pa simbiotički povezani jedno s drugim. U skladu sa zapadnjačkom tehnologijom izgradnje nacija, stvaranje nove nacije podrazumjeva i stvaranje alternativne vjerske institucije, u ovom slučaju Crnogorske pravoslavne crkve koja bi poslužila kao alatka za brisanje tragova postojanja Srpske pravoslavne crkve.
Jedan od koraka ka stvaranju nove vještačke nacije bilo je stvaranje takozvanog „crnogorskog“ jezika prilikom čega su srpskoj azbuci dodata tri nova, besmislena, slova. Stvaranje novog jezika je, i među zapadnom naučnom elitom, brzo prepoznato kao politički projekat bez ikakvog dodira sa lingvističkom stvarnošću.[63][64] Krajem 2017. godine Kongresna biblioteka Sjedinjenih Država prepoznala je crnogorski jezik kao zvaničan i dodjelila mu jezički kod, no politička pozadina ovakve odluke je nesumnjiva, s obzirom da je ista institucija, u prvoj polovini iste godine odbila da prizna navodni crnogorski jezik, ističući u zvaničnom obavještenju da je komitet u više navrata raspravljao o statusu crnogorskog jezika i uvijek pronalazio da je dotični ništa drugo do verzija srpskog jezika koja se govori u Crnoj Gori.[65]
Na samom kraju 2019. godine, švajcarski dnevni list Noje cirher cajtung prenosi mišljenje austrijskog stručnjaka za religiju, Stefana Kubea, koji ističe da je crnogorska pravoslavna crkva „elitni projekat“ pokrenut od strane onih koji žele da stvore poseban nacionalni identitet za Crnogorce kojim bi Crna Gora bila u potpunosti razdvojena od Srbije. Sa istoga stajališta je neophodno posmatrati i novi zakon o slobodi vjeroispovjesti.[66]
ODNOS VARTOLOMEJA PREMA CPC
Problem sa crnogorskom pravoslavnom crkvom ogleda se u činjenici da je ne priznaje niti jedna od ostalih pravoslavnih crkava, uključujući i carigradsku patrijaršiju. Početkom 2019. godine, ranije spomenuti patrijarh Vartolomej, obrativši se pismom Milu Đukanoviću, istakao je da njegova patrijaršija, zajedno sa svim ostalim svijetskim pravoslavnim crkvama kao jedinu kanonsku pravoslavnu jurisdikciju u Crnoj Gori priznaje onu pod nadležnošću mitropolita crnogorskog Amfilohija, episkopa Srpske pravoslavne crkve.[67][68][69]
Kao što smo ranije istakli, ekumenski patrijarh je imao ključnu ulogu u prepoznavanju Ukrajinske pravoslavne crkve te imenovanju Filareta Denisenka počasnim patrijarhom ove nove crkve. Kao i Antonije Abramović, i Denisenko je ranije izbačen iz svoje matične pravoslavne crkve. Isti Denisenko je od početka svoga djelovanja ušao u liturgijsko zajedništvo sa Crnogorskom pravoslavnom crkvom i Makedonskom pravoslavnom crkvom, te je sa Mirašem Dedićem u više navrata vršio bogosluženje kako u Kijevu, tako i na Cetinju.[70][71]
Ruska pravoslavna crkva je već u nekoliko navrata optužila Vartolomeja za pasivno držanje i prećutnu podršku dešavanjima u Crnoj Gori.[72][73] Sam mitropolit crnogorsko-primorski Amfilohije je polovinom 2019. godine istakao da bi ponašanje Fanara po ukrajinskom scenariju, u Crnoj Gori i Makedoniji, značilo prekid svih odnosa između Srpske pravoslavne crkve i Carigradske patrijaršije.[74][75] Ruska agencija TASS je posebnu pažnju obratila na posjetu Crnoj Gori bivšeg američkog kongresmena, a trenutnog ambasadora za međunarodnu slobodu vjeroispovjesti, Sema Braunbeka,[76][77][78] koji je takođe bio aktivan u Ukrajini neposredno prije priznavanja Ukrajinske pravoslavne crkve.
S obzirom da je vaseljenski patrijarh priznao Ukrajinsku pravoslavnu crkvu, koja je u zajedništvu sa CPC i MPC, nije nemoguće zaključiti da je tim činom patrijarh Vartolomej neposredno priznao i ove dvije otpadničke crkve. Ovo je samo jedno od mogućih tumačenja, no odluka ekumenskog patrijarha je širom otvorila vrata nadanjima predstavnika kako Crnogorske pravoslavne crkve, tako i onima Makedonske pravoslavne crkve[79] da će njihove nekanonske organizacije biti vremenom prepoznate kao istinske crkve.
Već smo spomenuli da je sam patrijarh Vartolomej početkom 2019. poručio da jedino Srpsku pravoslavnu crkvu prepoznaje kao legitimnu na teritoriji Crne Gore, no uzevši u obzir dešavanja u Ukrajini, nameće se pitanje sa koliko pouzdanja se može uzeti data izjava te šta će spriječiti Vartolomeja da prosto promjeni mišljenje. Presedan već postoji u samoj Ukrajinskoj pravoslavnoj crkvi, čiji nastanak, to nikada ne smijemo smetnuti s uma, nije bio pitanje samo vjerske politike već jedan od elemenata zapadnog sukoba sa Ruskom Federacijom i pokušaj ograničavanja ruskog uticaja.[80][81][82]
Patrijarh Vartolomej je poslužio kao svojevoljni saradnik zapadnih interesa protiv Rusije, i ne postoji razlog da Vartolomej opet ne djeluje na isti način ako se ukaže potreba za takvim djelovanjem protiv Srbije. Savršeno mjesto za napad ove vrste jeste Crna Gora, politički već očigledno, bar u okviru značajnog djela svoje elite, neprijateljski nastrojena prema Srbima.
Jedna od posljedica osnivanja Ukrajinske pravoslavne crkve ogledala se u nasilju državnih organa nad pripadnicima Ukrajinske pravoslavne crkve Moskovske patrijaršije[83]. Prije nekoliko dana, prilikom napada na episkopa dioklijskog Metodija[84], bili smo svjedoci istog ponašanja pripadnika crnogorske policije prema sveštenstvu Srpske pravoslavne crkve. Dok su izvođene racije i napadi[85][86][87] na sveštenstvo Ukrajinske pravoslavne crkve Moskovske patrijaršije, organi vlasti Ukrajine su svoje poteze pravdali optužujući sveštenike da djeluju kao agenti ruskih vlasti. Vodeći se ovim primjerom, te mnogim sličnim primjerima iz istorije, nije nemoguće zamisliti dan kada će Srpska pravoslavna crkva biti zabranjena i progonjena u Crnoj Gori isključivo zbog toga što je srpska.
ORVELOVSKI ZAKON
Sva problematika stanja u Crnoj Gori obuhvaćena je naporima crnogorskog režima da konačno legalizuje crnogorizaciju, stvaranje crnogorske pravoslavne crkve i direktno napadne Srpsku pravoslavnu crkvu putem, orvelovski nazvanog, Zakona o slobodi vjeroispovjesti. U skladu sa novogovorom režima iz Orvelove 1984 istaknuti zakon nema nikakve veze sa slobodom niti sa vjerom. Štaviše, prije par sedmica sama Skupština Crne Gore, odnosno njena pravna služba, utvrdila je da se prijedlog ranije spomenutog zakona protivi Ustavu i pravnom sistemu same države.[88] U saopštenju pravne službe ističe se da „način na koji je izrađen ovaj Prijedlog Zakona, odnosno način na koji su formulisane pojedine odredbe, odstupa od principa pozitivne zakonodavne prakse“.[89]
Srpska pravoslavna crkva je proslijedila vladi Crne Gore svoje brojne primjedbe na novi zakon još 13. novembra 2019. godine.[90] Uprkos tome, Skupština Crne Gore je 27. decembra 2019. usvojila[91][92] Zakon o slobodi vjeroispovjesti. Prihvatanje ovog zakona je izazvalo niz protesta širom Crne Gore u kojima učestvuju kako obični građani tako i sveštenstvo Srpske pravoslavne crkve. Usvajanje zakona je bilo praćeno odbijanjem svih predloženih amandmana[93] na zakon te hapšenjem 17 poslanika opozicije.[94] Vođstvo Mitropolije crnogorsko-primorske je dan nakon usvajanja zakona najavilo stvaranje strategije za odbranu hramova Srpske pravoslavne crkve u Crnoj Gori do Badnjeg dana.[95]
Kada se pogleda tekst samog zakona, u potpunosti je razumljivo zašto ga je pravna služba Skupštine odbacila kao neustavan, te zašto mu se protive Srbi iz Crne Gore. Na internetu je moguće pronaći prijedlog zakona o slobodi vjeroispovjesti[96] dok je sam konačni tekst zakona, u trenutku pisanja ovoga članka, nemoguće pronaći na zvaničnoj stranici crnogorskog Ministarstva pravde.[97]
Čak je i površna analiza prijedloga ovoga zakona dovoljna da se uoči njegova problematičnost. Jedan od članova zakona, možda i najsporniji, ističe da će se vjerski objekti i zemljište koje koriste vjerske zajednice u Crnoj Gori, a koji su izgrađeni, odnosno pribavljeni iz javnih prihoda države ili su bili u državnoj svojini do 1. decembra 1918. voditi kao državna svojina te kulturna baština Crne Gore. S obzirom na period teokratske vlasti u Crnoj Gori, veliki broj vjerskih objekata Srpske pravoslavne crkve je nastao kroz djelovanje države i mogu se, zbog prirode teokratskog uređenja i njegovog proizvoljnog tumačenja, posmatrati kao državna svojina. Isti šablon se koristi i u slučaju da je određeni vjerski objekat „izgrađen zajedničkim ulaganjem građana do 1. decembra 1918.“.
Neophodno je primjetiti da je iskorišćen termin „ulaganje“ sam po sebi dovoljno širok da ne mora isključivo podrazumjevati novčana ulaganje, već može obuhvatiti i ulaganje fizičkog napora prilikom izgradnje crkve ili manastira, te drugih oblika ulaganja ljudskog napora u svršavanje određenog poduhvata. Trenutno vladajuća elita Crne Gore, putem parazitske prirode ovoga zakona, namjerava od Srba koji su vjekovima ulagali trud u podizanje, obnavljanje i očuvanje svojih svetih mjesta oduzeti to isto kulturno nasljeđe tako što će ih svesti na rasplinutu floskulu „crnogorskih građana“, a njihove autentične i samostalne napore pretvoriti u navodni rad svih onih koji danas čine građane Crne Gore. Po ovoj osnovi, manastir Ostrog,[98] između ostalih, postao bi državna svojina.
U navedenom članu zakona svi vjerski objekti nastali prije 1. decembra 1918. se definišu kroz dvostruku prirodu. Oni su istovremeno i državna svojina, no takođe i kulturna baština Crne Gore. Nije teško uočiti da u Crnoj Gori, kakva je trenutno, definisati određeno dobro kao kulturnu baštinu skoro po automatizmu označava oduzimanje dotičnog dobra od srpske kulturne baštine, kojoj neotuđivo pripada na osnovu istorijskih činjenica. Pored toga, dotično kulturno dobro neće samo biti oduzeto od ukupne srpske kulturne baštine već će istovremeno poslužiti kao jedan od gradivnih elemenata vještačke „crnogorske“ kulturne baštine.
Neupitna potvrda ovakve namjere crnogorske vlasti može se pronaći u okviru člana novog zakona koji propisuje da „dobra koja predstavljaju kulturnu baštinu Crne Gore, a na kojima pravo svojine ili korišćenja ima vjerska zajednica, ne mogu se otuđiti, premještati ili iznijeti iz države bez saglasnosti Vlade.“[99] Suštinski gledano, sve što je ovim zakonom definisano kao kulturno dobro Crne Gore, uključujući i sveštačke mošti, je pod direktnom kontrolom crnogorski vlasti i suprotno djelovanje, zahvaljujući novom zakon, postaje kriminalni čin.
Uslijed prirode ovoga teksta, nemoguće je detaljno ući u posebnu analizu svakog od članova novoga zakona. Dovoljno je istaći da ranije istaknuti par članova iz teksta zakona nije usamljen u problematičnoj formulaciji i političkoj namjeri.
JASNA NAMERA
Lokalna dimenzija donošenja novoga zakon je jasna. Milo Đukanović i grupa okupljena oko njega ima nesumnjive koristi od ovoga zakona, kako u smislu prisvajanja izuzetno vrijedne imovine[100] tako i u pogledu jačanja sopstvenog položaja putem saradnje sa takozvanom crnogorskom pravoslavnom crkvom. Istovremeno, mora se uzeti u obzir i postojanje šire slike unutar koje se neminovno nameće status Crne Gore kao članice NATO saveza.
Razdvajanje Srbije od Crne Gore u svakom pogledu može jedino da bude od koristi NATO paktu s obzirom da se tako dodatno steže obruč oko Srbije, te se osnažuje postepena indoktrinacija stanovništva s ciljem brisanja istorijskog srpskog identiteta naroda Crne Gore i razvoja autošovinizma, odnosno onoga što je Milo Lompar nazvao duh samoporicanja.
Potvrdu ovoga stava dovoljno lako je pronaći u nedavnoj izjavi bivšeg glavnokomandujućeg oficira američkih kopnenih snaga u Evropi, Frenklina Hodžisa. Naime, govoreći za Glas Amerike Hodžis je istakao da „treba, ne samo ukinuti bilo kakve „crvene linije“, već pružiti podršku i zaštitu od pritiska Rusije. Na primer pomoći Srbiji da se odupre pritiscima Srpske pravoslavne crkve vezane za Rusiju“.[101][102][103] Uticaj Rusije se definiše, po ustaljenom zapadnom automatizmu, kao negativan iz čega proizilazi potreba da se Srbija zaštiti ne samo od Ruske Federacije već i od sopstvene crkve[104] koja je svojim istorijskim djelovanjem postala neraskidivo isprepletena sa srpskom državom. S obzirom da dolazi od američkog predstavnika, oholost izjave i nedostatak uljudnosti ne treba da iznenađuje.
Kao što je istaknuto na samom početku ovoga teksta, cilj osamostaljivanja ukrajinske crkve, putem tomosa dodjeljenog od strane ekumenskog patrijarha bio je dodatno produbljivanje podjele između Rusije i Ukrajine. Kao i u slučaju Ukrajinske pravoslavne crkve Moskovske patrijaršije, koja je igrala ulogu spojnice između Rusije i Ukrajine, tako i Srpska pravoslavna crkva premošćuje trenutne političke podjele sabirajući srpski narod u jednu zajednicu.
Upravo zbog ovoga kohezivnog i pozitivnog djelovanja, SPC je problem za Zapad. Veze sa Rusijom i Ruskom pravoslavnom crkvom, koje je ranije spomenuti američki oficir definisao kao problematične, su dodatni razlog za napad na strukture SPC-a od strane Zapada. Milo Đukanović je u ovom poretku stvari samo dobro plaćeni izvršilac radova.
MODELI IZGRADNjE NACIJA
Svaka moguća dodirna tačka između Srbije i Crne Gore mora biti prekinuta kako bi se mogao u potpunosti provesti zapadni model izgradnje nacije, pri čemu treba imati na umu da se nacija drugačije definiše unutar intelektualne elite Sjedinjenih Država te njihovih kolega u Evropi[105][106][107], posebno Istočnoj Evropi. Iako su zemlje Zapadne Evrope u decenijama nakon Drugog Svjetskog rata počele da prihvataju američku definiciju, evropsko shvatanje naciju vidi kao zajednicu povezanu istim jezikom, u značajnom broju slučajeva istom vjerom, zajedničkom kulturom i običajima, zajedničkom istorijom i tradicijom te pripadnošću istoj rasi ili etničkoj skupini. Osjećaj istorijskog kontinuiteta, u geografskom i međugeneracijskom pogledu, je izuzetno bitan u evropskom shvatanju nacije. Evropsko iskustvo uči da nacija stvara državu. S druge strane, američko shvatanje nacije je uslovljeno činjenicom da su SAD, kao država, pristupile stvaranju nacije.
S obzirom da je već nekoliko vjekova Amerika odredište migranata iz svih djelova svijeta, za normalno funkcionisanje državnih aparata bilo je neophodno utvrditi relativno širok okvir koji je dopuštao uključivanje svi raznolikih nacionalnih identiteta, kultura i tradicija, jezika i vjera. Govoriti o homogenoj naciji kakve su evropske, bar one na istoku, u takvom okruženju je nemoguće. Engleski jezik je korišćen kao sredstvo komunikacije iz više razloga, no kao što je moguće primjetiti u svim nacionalnim zajednicama koje su očuvale svoj primarni identitet, maternji jezik se očuvao i upotrebljava se, posebno u slučajevima kada su porodice homogene. U uslovima nastanka kakve su istorijske okolnosti nametnule američkoj naciji, konsenzus je bilo moguće pronaći jedino oko najširih zajedničkih činilaca, te na njima graditi osjećaj nacionalne pripadnosti.
Kao takav, američki model nacije je izvezen širom svijeta putem vojnih intervencija ili smjena režima, no zajednički činioci nove nacije su u svojoj suštini ostali odraz američkog iskustva koje će vremenom prerasti u viziju globalnog poretka zasnovanog na američkim pravilima.
Neminovni završetak ovog procesa jeste pretvaranje nacije sa autentičnom istorijom, tradicijom i kulturnim običajima u puku kopiju američkog shvatanja nacije, gdje se svaka autentičnost gubi u prihvatanju najširih zajedničkih činilaca te pružanju mogućnosti svakome pojedincu da postane član nacije putem procesa dobijanja državljanstva. Takva „nacionalna“ zajednica postaje skup manje ili više izolovanih pojedinaca s obzirom da ne postoji zajednički kulturni, istorijski ili tradicijski narativ koji bi ih povezao, a zajednički činioci koji ovake pojedince mogu labavo povezati jesu zapadnjački konzumerizam, isprazan način života i površna zabava čija svrha se ogleda u kontinuiranom bjegu od stvarnosti. U ovakvom poretku stvari, ime nacionalne države gubi svoj prvobitni smisao, prestaje da oslikava narod koji je dotičnu državu izgradio, te postaje puka etiketa provincije, naziv lišen dubljeg značenja, kao što su bila imena provincija drevnog Rimskog carstva.
Sa ovog gledišta je moguće posmatrati i pokušaj stvaranja zajedničkog evropskog identiteta koji treba da zamjeni pojedinačne nacionalne identitete putem sporog brisanja autohtonih nacionalnih tradicija i iskustava, otvaranjem granica za masovnu migraciju iz svih djelova svijeta te prihvatanje suvoparnog evropskog pravnog naslijeđa kao najšireg zajedničkog sadržioca. Evropski zvaničnici nikada nisu krili, i u više navrata su jasno i javno isticali da su Sjedinjene Države imale značajan uticaj na stvaranje i oblikovanje Evropske unije.[108]
ODRAZ GEOPOLITIČKIH PROCESA
Donošenje novog zakona o slobodi vjeroispovjesti, i njegove moguće posljedice, neophodno je posmatrati kako sa stepena lokalne politike tako i u okvirima interesa velikih sila, posebno kada se uzme u obzir da ovakav potez crnogorskih vlasti ne stoji izolovan od većih geopolitičkih procesa već se, štaviše, može opravdano posmatrati kao odraz istih u specifičnim okolnostima Crne Gore.
Antisrpska i antipravoslavna priroda zakona, te onih koji ga podržavaju, očigledna je. Uprkos autošovinizmu trenutnog režima te prećutnoj podršci Zapada, srpski narod u Crnoj Gori i van nje, svojim ponašanjem i jasno iskazanim jedinstvom, na djelu je pokazao zdrav nacionalni duh i nepomućenu svijest o sopstvenom istorijskom kontinuitetu i pripadnosti. Činjenica da su Srbi u Crnoj Gori, u desetinama hiljada, na ulicama pokazali otpor upućuje na shvatanje neprocjenjive vrijednosti koju srpska kulturna baština u Crnog Gori ima te na neuspjeh svih pokušaja da se srpski identitet razvodni i uništi, kako onih u periodu socijalističke Jugoslavije, tako i ovih za vrijeme vladavine Mila Đukanovića.
Podrška nacije očuvanju srpskih svetinja je očigledna,[109][110][111][112][113][114][115][116][117][118][119][120][121] kako unutar Crne Gore tako i širom srpskih zemalja. Okupljanja podrške iz Beograda, Banjaluke, drugih gradova i srpske dijaspore dovoljno govore u prilog tome. Srpska pravoslavna crkva je već ranije zauzela jasan stav koji odbacuju i osuđuje samu prirodu novog zakona. U svojoj borbi jasno je podržana od strane Ruske pravoslavne crkve.[122][123][124][125]
Političke institucije Srbije i Republike Srpske su se već negativno izrazile prema novom zakonu i njihovi napori sada moraju biti usmjereni ka upregnuću lokalnih i međunarodnih mehanizama kojima bi se u potpunosti onemogućilo manevrisanje crnogorskih vlastodržaca. Medijskim spinovanjem novi zakon se pokušava predstaviti kao proevropski i savremen dio zakonodavstva koji je neophodan[126] Crnoj Gori. Zakon o slobodi vjeroispovjesti u Crnoj Gori je mnogo toga, no zasigurno nije neophodan, legalan ili legitiman.
Ljubiša Malenica je diplomirani politikolog.
________________________________________________________________________________
UPUTNICE:
[1]https://www.patriarchate.org/-/communiq-1
[2]https://www.telegraph.co.uk/news/2018/10/15/russian-orthodox-church-rupturing-ties-constantinople-ukraine/
[3]https://www.theguardian.com/world/2018/oct/15/russian-orthodox-church-cuts-ties-with-constantinople
[4]https://en.wikipedia.org/wiki/Orthodox_Church_of_Ukraine
[5]https://risu.org.ua/en/index/all_news/orthodox/constantinople_patriarchy/74166/
[6]http://orthochristian.com/116586.html
[7]http://orthochristian.com/116803.html
[8]https://www.rferl.org/a/in-a-first-greek-church-recognizes-orthodox-church-of-ukraine/30213458.html
[9]https://www.pewresearch.org/fact-tank/2019/01/14/split-between-ukrainian-russian-churches-shows-political-importance-of-orthodox-christianity/
[10]https://www.princip.news/magazin/tema/zasto-je-komicar-pobijedio-porosenka
[11]https://carnegie.ru/commentary/78026
[12]https://www.ft.com/content/5c91bea8-29ff-11e9-a5ab-ff8ef2b976c7
[13]https://www.csmonitor.com/World/Europe/2018/0921/In-struggle-over-Ukrainian-Orthodox-communion-a-political-hornet-s-nest
[14]https://www.bloomberg.com/opinion/articles/2018-12-18/ukraine-poroshenko-embraces-orthodox-church-as-political-ally
[15]https://carnegie.ru/commentary/78026
[16]https://www.csmonitor.com/World/Europe/2019/0904/Why-religion-and-politics-are-a-fickle-mix-in-Ukraine
[17]https://wmbriggs.com/post/25345/
[18]https://geopoliticskovacevic.blogactiv.eu/2016/11/12/the-clash-of-patriarchs-kirill-i-bartholomew-i-and-the-future-of-the-orthodox-church/
[19]http://www.pravmir.com/new-church-schism-in-ukraine-will-be-more-dangerous-than-nato-expansion-expert/
[20]http://www.monomakhos.com/a-canon-aimed-at-moscow/
[21]https://geopoliticskovacevic.blogactiv.eu/2016/11/12/the-clash-of-patriarchs-kirill-i-bartholomew-i-and-the-future-of-the-orthodox-church/
[22]https://www.apostolicpilgrimage.org/the-green-patriarch
[23]https://www.nytimes.com/2012/12/04/science/bartholomew-i-of-constantinoples-bold-green-stance.html
[24]https://www.cnbc.com/2019/09/24/how-greta-thunbergs-rise-could-backfire-on-environmentalists.html
[25]https://www.theguardian.com/environment/gallery/2019/sep/20/greta-thunberg-face-of-the-global-climate-strike
[26]https://www.cbsnews.com/video/the-patriarch-bartholomew/
[27]https://www.coleurope.eu/events/high-level-speech-his-all-holiness-ecumenical-patriarch-bartholomew
[28]https://providencemag.com/2018/10/the-embattled-ecumenical-patriarch-caught-between-russia-and-turkey/
[29]https://eu.greekreporter.com/2018/01/05/orthodox-patriarch-bartholomew-targeted-by-erdogans-regime/
[30]http://hizmetnews.com/518/freedom-award-recipient-bartholomew-praises-gulens-peace-efforts/#.V_L_taQVA5s
[31]http://www.fides.org/en/news/60683-ASIA_TURKEY_The_Ecumenical_Patriarchate_rejects_the_false_allegations_regarding_the_involvement_in_the_failed_coup
[32]https://www.cnbc.com/2018/07/18/trump-defending-nato-ally-montenegro-could-result-in-world-war-3.html
[33]https://www.theguardian.com/us-news/2018/jul/19/very-aggressive-trump-suggests-montenegro-could-cause-world-war-three
[34]https://time.com/5341790/donald-trump-vladimir-putin-montenegro-nato/
[35]https://www.theguardian.com/world/2018/jul/19/how-trump-destabilised-montenegro-with-a-few-words
[36]https://nationalinterest.org/blog/the-skeptics/nato-doesnt-need-montenegros-teeny-tiny-military-16768
[37]https://www.euractiv.com/section/politics/news/why-die-for-montenegro-trump-asks/
[38]https://www.reuters.com/article/us-ukraine-crisis-eu/ukraines-promise-of-eu-membership-remains-elusive-idUSKBN1DO18R
[39]https://www.foreignaffairs.com/articles/ukraine/2019-03-18/risk-ethnic-conflict-growing-ukraine
[40]https://www.forbes.com/sites/danielmitchell/2014/03/03/ukraine-ethnic-division-decentralization-and-secession/#7de279714035
[41]https://www.refworld.org/docid/49749c91a.html
[42]https://www.slobodnaevropa.org/a/djukanovic-i-crnogorski-identitet/30303685.html
[43]https://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%94%D1%83%D0%BA%D1%99%D0%B0
[44]http://www.politika.rs/sr/clanak/431376/Odbijena-obnova-Njegoseve-kapele
[45]https://slavic.berkeley.edu/people/andrew-baruch-wachtel/
[46]https://www.poportal.rs/nepostovanje-poslednje-njegoseve-zelje/
[47]https://books.google.ba/books?id=gE1c4wK-ASAC&printsec=frontcover&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false
[48]https://www.novosti.rs/vesti/naslovna/reportaze/aktuelno.293.html:442814-Kako-je-srusen-Njegosev-zavet
[49]https://arhiva.nedeljnik.rs/velike-price/portalnews/a-onda-je-tito-dosao-na-cetinje-sve-tajne-rusenja-kapele-na-lovcenu-8/
[50]https://patriot.rs/zaustavimo-makedonizaciju-srba/
[51]https://www.srpskaistorija.com/makedoniziranje-juzne-srbije/
[52]https://balkanskageopolitika.com/tag/makedonizacija-srba/
[53]https://www.021.rs/story/Info/Srbija/201258/Misle-da-je-Srbija-okupirala-Crnu-Goru-i-traze-odstetu.html
[54]https://hr.wikipedia.org/wiki/Srpska_okupacija_Crne_Gore_1918.
[55]https://www.blic.rs/vesti/tema-dana/srbija-nije-vojskom-okupirala-crnu-goru/vxfssf7
[56]https://www.telegraf.rs/vesti/1229009-nemojte-da-vas-lazu-crnogorci-su-1918-hteli-da-se-ujedine-sa-srbijom-foto
[57]https://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%9F%D0%B5%D1%82%D0%B0%D1%80_II_%D0%9F%D0%B5%D1%82%D1%80%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D1%9B_%D0%8A%D0%B5%D0%B3%D0%BE%D1%88
[58]https://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%A6%D1%80%D0%BD%D0%BE%D0%B3%D0%BE%D1%80%D1%81%D0%BA%D0%B0_%D0%BF%D1%80%D0%B0%D0%B2%D0%BE%D1%81%D0%BB%D0%B0%D0%B2%D0%BD%D0%B0_%D1%86%D1%80%D0%BA%D0%B2%D0%B0
[59]http://www.politika.rs/scc/clanak/63492/CPC-stvara-nove-podele
[60]https://www.in4s.net/odgovor-adzicu-poziv-antisemite-sekule-drljevica-na-istrebljenje-ustanicke-gube-iz-torine/?lang=lat
[61]https://web.archive.org/web/20120620121640/http://pravoslavlje.spc.rs/broj/1032/tekst/zdrava-i-lazna-religioznost-crne-gore/
[62]http://www.politika.rs/scc/clanak/24843/%D0%A6%D1%80%D0%BA%D0%B2%D0%B0-%D0%BE%D1%81%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D0%B0%D0%BD%D0%B0-%D1%83-%D0%BF%D0%BE%D0%BB%D0%B8%D1%86%D0%B8%D1%98%D1%81%D0%BA%D0%BE%D1%98-%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D1%86%D0%B8
[63]https://www.esiweb.org/index.php?lang=en&id=271
[64]https://qz.com/1158964/montenegrin-the-world-has-a-brand-new-language-and-its-a-win-for-nationalists/
[65]https://www.b92.net/eng/news/region.php?yyyy=2017&mm=12&dd=14&nav_id=103042
[66]https://www.danas.rs/svet/svajcarska-stampa-zakon-o-verskim-slobodama-crna-gora-zaokruzuje-drzavnost/
[67]https://mondo.ba/Info/Region/a882356/SAMAR-DjUKANOVICU-Vartolomej-priznaje-samo-srpsku-crkvu.html
[68]https://www.tportal.hr/vijesti/clanak/patrijarh-bartolomej-otkantao-dukanovica-priznaje-samo-srpsku-pravoslavnu-crkvu-foto-20190627
[69]https://www.blic.rs/vesti/politika/carigradski-patrijarh-milu-jasno-porucio-nema-crnogorske-crkve-postoji-samo/tyvz4ld
[70]https://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%A4%D0%B8%D0%BB%D0%B0%D1%80%D0%B5%D1%82_%D0%94%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%81%D0%B5%D0%BD%D0%BA%D0%BE
[71]https://www.blic.rs/vesti/svet/pravoslavno-jedinstvo-na-testu-da-li-nakon-ukrajinske-i-crnogorska-crkvu-ceka/xxr5l4s
[72]https://antenam.net/drustvo/religija/144964-ruska-crkva-optuzuje-vaseljensku-patrijarsiju-da-stoji-iza-poteza-vlasti-crne-gore
[73]https://www.antenam.net/drustvo/religija/144381-vaseljenska-patrijarsija-uskratila-podrsku-srpskoj-crkvi-u-crnoj-gori
[74]https://sveosrpskoj.com/vjere/amfilohije-pokusaj-carigrada-da-na-balkanu-ponovi-ukrajinski-scenario-bio-bi-objava-rata-spc/?script=lat
[75]https://tass.com/world/1070799
[76]https://tass.com/world/1103933
[77]https://www.atvbl.com/vijesti/region/zapadne-sile-pokusavaju-da-izazovu-raskol-u-pravoslavnoj-crkvi-11-10-2018
[78]https://en.wikipedia.org/wiki/Sam_Brownback
[79]https://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D0%BA%D0%B5%D0%B4%D0%BE%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0_%D0%BF%D1%80%D0%B0%D0%B2%D0%BE%D1%81%D0%BB%D0%B0%D0%B2%D0%BD%D0%B0_%D1%86%D1%80%D0%BA%D0%B2%D0%B0
[80]https://www.atlanticcouncil.org/blogs/ukrainealert/why-independence-for-ukraine-s-orthodox-church-is-an-earthquake-for-putin/
[81]https://www.unian.info/world/111033-text-of-putin-s-speech-at-nato-summit-bucharest-april-2-2008.html
[82]https://www.opendemocracy.net/en/odr/spiritual-capital-ukraine-orthodox-church/
[83]https://www.france24.com/en/20181203-ukraine-raids-orthodox-churches-russia-ties-putin-poroshenko-azov-crimea
[84]https://mitropolija.com/2019/12/27/policija-nocas-pretukla-episkopa-dioklijskog-metodija/
[85]https://www.aljazeera.com/news/2018/12/ukraine-set-establish-church-secure-split-russia-181215075840519.html
[86]https://www.reuters.com/article/us-ukraine-church/ukraines-security-service-raids-home-of-russian-backed-monastery-head-idUSKCN1NZ1I1
[87]https://www.nytimes.com/2018/12/31/world/europe/ukraine-russia-orthodox-church-schism.html
[88]http://balkans.aljazeera.net/vijesti/zakon-o-slobodi-vjeroispovijesti-u-crnoj-gori-neustavan
[89]http://srpskacafe.com/2019/12/skupstina-crne-gore-zakon-o-slobodi-vjeroispovijesti-je-neustavan/
[90]http://www.spc.rs/files/u5/2010/3/final_sa_potpisima_primjedbe_pravnog_savjeta_na_predlog_zakona_-_srpski.pdf
[91]https://www.slobodnaevropa.org/a/zakon-o-slobodi-vjeroispovijesti-crna-gora/30344191.html
[92]https://www.nezavisne.com/novosti/ex-yu/Usvojen-zakon-o-slobodi-vjeroispovijesti-u-Crnoj-Gori/575945
[93]http://zakoni.skupstina.me/zakoni/web/app.php/akt/2178
[94]http://www.politika.rs/scc/clanak/444830/Uhapsili-poslanike-opozicije-zakon-o-crkvama-usvojen
[95]http://tanjug.rs/full-view.aspx?izb=527954
[96]https://www.paragraf.me/nacrti_i_predlozi/predlog-zakona-o-slobodi-vjeroispovijesti-ili-uvjerenja-i-pravnom-polozaju-vjerskih-zajednica.pdf
[97]http://www.pravda.gov.me/biblioteka/zakoni?alphabet=cyr
[98]http://manastirostrog.com/
[99]https://www.paragraf.me/nacrti_i_predlozi/predlog-zakona-o-slobodi-vjeroispovijesti-ili-uvjerenja-i-pravnom-polozaju-vjerskih-zajednica.pdf
[100]https://www.slobodnaevropa.org/a/kad-vlada-crne-gore-ka%C5%BEe-pravni-status-crkava-da-li-misli-na-imovinu-spc-/30012842.html
[101]https://www.glasamerike.net/a/hodzis-srbija-kosovo-dijalog-nato/5004422.html
[102]http://srbi.org.mk/general-hodzis-priznao-za-nato-je-spc-glavna-pretnja-za-dovrsavanje-posla-na-balkanu/
[103]https://srbin.info/politika/general-hodzis-priznao-za-nato-je-spc-glavna-pretnja-za-dovrsavanje-posla-na-balkanu/
[104]https://www.standard.rs/2019/12/30/kako-je-americki-general-priznao-da-je-spc-glavna-pretnja-za-nato-na-balkanu/
[105]https://www.britannica.com/topic/nationalism
[106]https://www.foreignaffairs.com/articles/europe/return-europe-s-nation-states
[107]https://plato.stanford.edu/entries/nationalism/
[108]https://www.pri.org/stories/2019-01-28/how-us-influenced-creation-eu
[109]https://naslovi.net/2020-01-06/rtv/kikinda-podrska-svestenstvu-spc-u-crnoj-gori/24719594
[110]http://www.visegrad365.com/podrska-vernicima-u-crnoj-gori-iz-kosovske-mitrovice/
[111]https://058.ba/2020/01/solidarnost-sa-srbima-iz-crne-gore-podrska-i-iz-rogatice/
[112]https://gradiska.tv/moleban-u-gradisci-kao-podrska-spc-u-crnoj-gori/
[113]http://www.rts.rs/page/stories/sr/story/125/drustvo/3800640/kraljevo-molitvena-podrska-spc-u-crnoj-gori.html
[114]https://hercegovinapress.com/focaci-na-ulicama-podrska-srpskoj-braci-u-crnoj-gori/
[115]https://tsd-tv.com/2020/01/04/podrska-braci-i-sestrama-iz-kanade/
[116]http://rs.n1info.com/Vesti/a557905/Moleban-u-Sabornoj-crkvi-Svetog-Djordja-u-Krusevcu-podrska-SPC-u-Crnoj-Gori.html
[117]https://www.bl-portal.com/drustvo/podrska-vjernicima-u-crnoj-gori-sirom-republike-srpske/
[118]https://www.semberija.info/lat/news/novosti/Republika-Srpska/5058.podrska-gradana-banjaluke,-trebinja-i-pala-pravoslavnim-vjernicima-u-crnoj-gori.html
[119]https://www.kosovo-online.com/vesti/politika/srbima-u-crnoj-gori-podrska-i-iz-gorazdevca-6-1-2020
[120]http://istokrs.com/podrska-spc-u-crnoj-gori-iz-nevesinja/
[121]https://www.srbijadanas.com/vesti/region/crna-gora-i-srbija-su-jedna-familija-dijaspora-u-londonu-i-parizu-stala-uz-svoju-crkvu-u-crnoj-gori-2020-01-05
[122]https://antenam.net/drustvo/religija/144964-ruska-crkva-optuzuje-vaseljensku-patrijarsiju-da-stoji-iza-poteza-vlasti-crne-gore
[123]https://www.srbijadanas.com/vesti/region/ruski-patrijarh-kiril-stao-uz-srbe-podrska-za-spc-u-crnoj-gori-2019-12-31
[124]http://www.rts.rs/page/stories/sr/story/11/region/3586066/sinod-ruske-crkve-dizemo-glas-u-zastitu-spc-u-crnoj-gori.html
[125]https://www.srbijadanas.com/vesti/region/oglasio-se-i-sinod-ruske-pravoslavne-crkve-upucena-podrska-sestrinskoj-spskoj-crkvi-u-crnoj-gori-2019-12-30
[126]https://www.bscg.me/skupstinske-diskusije/ervin-ibrahimovic-crnoj-gori-je-neophodan-novi-zakon-u-oblasti-slobode-vjeroispovjesti/
Naslovna fotografija: mitropolija.com
Izvor princip.news
