Prva žrtva Aprilskog rata, odnosno nemačkog bombardovanja Novog Sada, tog šestog aprila 1941. godine, bila je, prema rečima hroničara grada Zorana Kneževa[1], Nemica, supruga Rudolfa Rajta, vlasnika fabrike kola i karoserija u Radničkoj ulici. Ona se vraćala iz crkve (katoličke, ili evangelističke – nije poznato, kao ni njeno ime), sa nedeljne službe, kada ju je jedan od bombardera, koji su inače nisko leteli, primetio u pustoj ulici i presekao mitraljeskim rafalom na samom ulazu u kuću. Teško ranjena, ubrzo je preminula. Tako je skončala ova, nama nepoznata, državljanka Kraljevine Jugoslavije. Izuzev Kneževa, niko od onih koji su se posebno bavili ovim vremenskim periodom, nije je ni ovoliko pomenuo. Makar kao paradoks.
Izgleda da se ova morbidna igra – ubijanje civila mitraljeskom paljbom iz aviona – neobično dopala posadama nemačkih bombardera, te su je u Novom Sadu ponovili još jednom istog dana. Prema mojim saznanjima, primenjivana je i u Beogradu, a verovatno i u drugim gradovima Kraljevine, koje su bombardovali. Dakle, realno je pretpostaviti da je za mitraljiranje civilnog stanovništva u niskom letu postojala naredba, ili barem odobrenje, usmena preporuka.
Negde oko 13 časova, Kisačkom ulicom se kretala pogrebna povorka, koja je na Almaško groblje ispraćala 20-godišnju Katicu Popović, „Vrapčevu“. Kod broja 64, jedan od nisko letećih bombardera spustio se još niže i, pažljivo nišaneći, počeo da puca po povorci. Videli su vojnici u avionu da je reč o pogrebnoj povorci. Spas su, nekima iz povorke, pružile velike betonske cevi, tu položene na zemlju, jer je gradska uprava imala nameru da i u taj deo grada uvede kanalizaciju, pa su uspeli da se sakriju u njih. No, nisu stigli svi da se sklone, te su smrtno stradali: Mileva Gajinov, Zorica Gonđa, Draga Grozdić, Anka Đorđević, Mileva Letić, Jelena Mijatović, Jelena Prodanović, Julka Stankov, Dara Prišić, Mila Lalošević, NN – ženska osoba, neutvrđenog identiteta i godišta, „sa Klise“, te NN – muško dete od 12 godina. Bilo je mnogo ranjenih. Ulični zid kuće Jovanovića, gde se sve ovo i dogodilo, bio je dugo vremena pun metaka avionskog mitraljeza. Stradalima je gotovo osamdeset godina kasnije, podignuto skromno obeležje na mestu gde su pobijeni, čime su izvučeni iz tame zaborava.
Nemačke bombe nisu padale na grad, on je bio pošteđen. Tučeni su bili objekti na periferiji Novog Sada: aerodrom na Sajlovu i još neki drugi. Beograd je bombardovan, Novi Sad – nije. Gore navedeni zločini počinjeni su nad civilima – ženama i decom, tokom i nakon hrišćanskog obreda: jutarnje službe, odnosno ispraćaja na groblje.[2] Ostaje da se istraži da li je i koliko vojnika Kraljevine Jugoslavije poginulo u nemačkim udarima na vojne objekte na periferiji grada. Ako je i njih bilo, onda su i oni, uz ove civilne, prve žrtve Drugog svetskog rata na tlu Novog Sada.
LIKVIDACIJA SRBA
No, prvi veliki pogrom stanovnika Novog Sada – od nekoliko, koliko ih je bilo tokom rata, zaključno sa masovnim streljanjima civila po „oslobođenju Novog Sada od fašizma“ u Rajinoj šumi, oktobra i novembra 1944. – dakle, prvi veliki pogrom i to gotovo isključivo Srba, započeće nedelju dana kasnije, nekoliko sati po ulasku mađarskih trupa u Novi Sad, u koji će svečano umarširati 13. aprila 1941. godine, nešto posle 18 časova. Hortijeva vlast smatrala je da proglašenjem NDH, 10. aprila 1941, prestala da postoji Kraljevina Jugoslavija, te da Kraljevina Mađarska nema više nikakvih obaveza prema njoj, pa je istog dana započeo ulazak mađarskih trupa u Bačku. Bez ikakvog otpora, završiće se tri dana kasnije na obali Dunava u Novom Sadu. Na drugoj obali, petrovaradinskoj, već se vijorila zastava NDH i tamo je ubijanje Srba započelo na drugom jeziku.
Iako, kako je rečeno – otpora nije bilo, mađarske trupe su u svakom značajnijem srpskom mestu prilikom ulaska inscenirale „borbe sa četnicima“, što im je „dalo za pravo“, da se sa istima „obračunaju u borbi“, a to je značilo da pohapse i likvidiraju srpsko civilno stanovništvo Bačke koje su smatrali da treba da pobiju. Likvidacije će se nastaviti tokom celog aprila meseca, u dva-tri „talasa“. U Novom Sadu su, prema navedenoj literaturi, ubijanja vršena: 14, 15. i 16. aprila; pa od 23. aprila do kraja meseca (pojačano od 27. aprila). Broj pobijenih civila, a reč je, opet ponavljam jer je bitno, o gotovo isključivo srpskom stanovništvu, nikada nije tačno utvrđen. Pretpostavke, iznete u literaturi, govore o preko 2.000 ljudi u Bačkoj i oko 500 u samom gradu. Više je nego izvesno da niko od ubijenih nije pripadao Komunističkoj partiji Jugoslavije, niti Savezu komunističke omladine Jugoslavije. Nisu ubijani Jevreji, barem ne u Novom Sadu. Prema dostupnoj dokumentaciji, od nekoliko stotina stradalih, ubijena su dva, tri Jevrejina. Nije ubijen nijedan Rom.
Mađarske trupe bile su opsednute četnicima i njihova propaganda je tokom trodnevnog ulaska, a i kasnije, govorila o „borbama sa četnicima“ i „likvidacijama srpskih četnika“. Videćemo kasnije da iako borbi nije bilo, priča o četnicima nije bila bez osnova. U tim kasnim popodnevnim satima na Uskrs (po gregorijanskom kalendaru), 13. aprila 1941. godine, mađarske trupe su svečano dočekane na centralnom gradskom trgu od onih stanovnika koji su njihov ulazak smatrali oslobođenjem. Valja reći i to da su pre mađarskih, kroz grad prošle, ne zadržavajući se, nemačke trupe. Nije bilo otpora. Vojnici su smešteni po kasarnama, oficirima su priređeni banketi i slavlja u najluksuznijim restoranima, hotelima i kućama i činilo se da će prva noć proći u slavlju jednih, zebnji i tišini drugih. Srbi zaključani u svojim domovima nisu izlazili na ulice, međutim…
Oko 21,30, započeto je izvođenje vojske, tenkova i mehanizacije iz kasarni. Ubrzo su se raširili po pojedinim delovima grada i započeli pucnjavu po krovovima kuća: prvo u Dositejevoj ulici (Salajka), pa na Temerinskom drumu (Podbara), onda u delu Jovanovskog naselja, pa u delu Futoške (kod kasarne), pa… Na tu pojedinačnu pucnjavu – a pucali su sami vojnici, odgovaralo se paljbom iz teškog naoružanja. Mađarska propaganda je, koliko sutra, izvestila da su „četnici prvi zapucali, a onda su naši oslobodioci u herojskoj borbi odgovorili“. Već ujutru, 14. aprila, prvi civili su pobijeni pred kućama, ponegde sa svim ukućanima – članovima porodice, a neki, koji bi se tu zatekli, povešani su o najbliže bandere. Veliki broj ljudi je uhapšen i sproveden na nekoliko „sabirnih mesta“, uglavnom u kasarne. Dosta pohapšenih je tu likvidirano.
Pregledajući obimnu dokumentaciju[3], postavljaju se mnoga pitanja, na koja do danas nema celovitog odgovora, ali se neki odgovori mogu naslutiti. Prvo se odnosi na broj žrtava aprilskog pogroma u Novom Sadu. Prema svoj navedenoj dokumentaciji, nesporna su imena 179 žrtava. Njihova imena se pojavljuju u svim ili gotovo svim relevantnim dokumentima. Ovaj broj nikako ne znači da je spisak konačan, naprotiv: žrtava je bilo mnogo više, ali je posao njihovog utvrđivanja i definitivne potvrde predmet sistematske, stručne i timske obrade i istrage. Piscu ovih redova lično je bilo važno da bar ovih 179 imena „ugleda svetlo dana“ – odnosno da se postavi obeležje sa njihovim imenima, koje bi govorilo o stradanju ovih ljudi, jer su ova stradanja slabo i nedovoljno poznata van stručnih krugova. Krajem 2019, u dnu Almaškog groblja, kod kamenog krsta, podignuto im je skromno obeležje, koje čeka dan da bude osvećeno od strane sveštenika SPC, te da se ovim žrtvama vrati pravo na postojanje. To bi bio početak. Naravno da se postavlja pitanje: zašto se o ovome ćutalo i zašto je trebalo da prođe bezmalo 80 godina od njihovog stradanja da dobiju makar kakvo obeležje? Razloge slutim i o njima ću nešto kasnije govoriti.
Zatim: gledajući plan tadašnjeg grada i adrese žrtava (bar onih ubijenih 14,15,16. aprila), stiče se utisak da su ubijanja vršena nasumično, „po slobodnom izboru“. Međutim, nije tako. Vojska je pripadala sistematičnom narodu i tu improvizacije nije bilo. Odnosno, može se zaključiti da je vojska u Novi Sad ušla sa već spremljenim imenima i adresama onih koje treba da likvidira u prvom naletu. Kraljevina Jugoslavija bila je obaveštajno izbušena, a pomoć u dostavi podataka okupatorima su još pre početka ratnih dejstava pružile i komšije budućih žrtava. To što su mađarski vojnici usput ubili još nekog, pre toga ga legitimišući, da bi bili sigurni da je određene nacionalnosti i političkog opredeljenja (jugoslovenski i srpski rodoljub za kralja i Otadžbinu), ne menja mnogo na utemeljenosti pretpostavke o unapred određenim imenima za likvidaciju. Samo tako se može objasniti podatak da je, na primer, preskočeno 15, a onda u 16-oj kući u ulici ubijen jedan član porodice, pa preskočene tri srpske ulice, da bi na kraju četvrte ubili jednu porodicu, itd. To pokazuje da nije reč o nasumično odabranim „žrtvama fašističkog terora“.
Takođe, meta ubistava nisu bili imućni, kako bi se njihova imovina opljačkala, iako je bilo i slučajeva pljačke. Koja imovina se mogla opljačkati, na primer, od porodice Perić, iz skromne kućice na ljutoj periferiji, samom kraju dela grada poznatog kao Salajka – produžetka Graničarske ulice? Izvedeni su iz kuće, dovedeni do „Šulcove mline“ i ubijeni su svi, na bentu ispred mlina na samom pristupu Temerinskom mostu: Živko (42), Živka (41), Đurđinka (17), Stevan (15). (Poslednji Perić – Slobodan, bio je u Nemačkoj u zarobljeništvu. Tamo se „spanđao“ sa nekom Švabicom, na čijem je imanju radio. Ljubomorni Nemac ga je pregazio kamionom poslednjeg dana njegovog zarobljeništva i, naravno, nikad nije odgovarao. Upravo je činjenica da je on dopao zarobljeništva 1941, odnosno „srpski četnik“, mogao i bio verovatni razlog likvidacije ove porodice). Šta se moglo opljačkati od trgovačkog pomoćnika Emila Jovanovića – „Bebinog“, 19-ogodišnjaka, koji je krenuo da sredi papire za očevu sahranu? Od obešenog đaka gimnazije u Temerinskoj ulici? Od fijakeriste sa Ivanjdanskog naselja (Detelinare), mašinovođe iz Futoške, ili glumca Vojislava Vilovca?
Zašto se decenijama ćutalo o ovom zločinu? Pre svega, trebalo bi se podsetiti da je posle preuzimanja vlasti od strane komunista, rat u Jugoslaviji, pa i u Novom Sadu, tretiran kroz dve prizme: „Žrtve fašizma“ (bezlični politički, a često i bezimeni civili) i „borba partizana (i samo njih) za slobodu“. Nakon kraha „druge Jugoslavije“, Drugi svetski rat u Novom Sadu sveo se – manje-više – na Raciju 12-21. januara 1942, te „oslobođenje Novog Sada od fašizma“, 23. oktobra 1944. godine. Ove žrtve nisu pripadale komunističkom pokretu i u tom smislu nisu se uklapale u sliku „dozvoljenog i jedino mogućeg antifašizma“, ali jesu bili antifašisti. Bili su Srbi, monarhisti, jugoslovenski i srpski rodoljubi.
Gotovo je izvesno da su mnogi od stradalih bili učesnici demonstracija 27. marta 1941, kao i da su svoje rodoljubivo i antihitlerovsko raspoloženje javno iskazivali – što je primećeno od onih koji su ih kao takve označili. Značajan broj pripadao je četničkim udruženjima. Međutim, posle raspada „druge Jugoslavije“ i bar zvanično – nestanka sistema vrednosti i „istina“ nametnutih u SFRJ, ove žrtve kao da nikom nisu bile bitne „pored toliko drugih važnijih stvari i problema“, a rat se – kao što rekoh – sveo na Raciju i Dan Oslobođenja. Reč je, u najvećem broju, o jugoslovenskim i srpskim rodoljubima, iskreno odanim Kraljevini Jugoslaviji i dinastiji.
ČETNIČKE ORGANIZACIJE U NS
Po rečima već navođenog Z. Kneževa,[4] arhivska građa beleži postojanje prvih četničkih udruženja (bila su dva), 1925. godine, a već 1933. broj registrovanih članova je 500. Nagla i velika afirmacija četništva nastaje posle 1937. godine. Treba reći da je u Novom Sadu živeo i radio Dobroslav Jevđević. U grad je dolazio i Kosta Pećanac. Smotre i marševi četnika redovno su držani, njihova slava, Sretenje Gospodnje, proslavljana je u elitnom hotelu „Sloboda“ (tu je održana Velika narodna skupština 25. novembra 1918.). Nekoliko godina pre rata, četnicima je pripadao celokupni gradski „krem“. Kumovi slave bili su visoki gradski funkcioneri. Na slavama su redovno prisustvovali, ili sami banovi Dunavske banovine, ili njihovi predstavnici, kao i predstavnici vojske, dvora, državnog vrha. Pominjani prota Alimpije Popović je redovno rezao kolač i blagosiljao i skup i učesnike, prisutni su bili i crkveni velikodostojnici. Mnogi od njih bili su učlanjeni u četnička udruženja i oni koji su preživeli stradanja na početku rata, nastaviće svoje delovanje i dalje tokom rata, u izmenjenim okolnostima.
Ali značajan broj njih neće preživeti oslobođenje, jer su, kao „saradnici okupatora“, sa presudom, ili bez nje, streljani od kraja oktobra, preko novembra, pa i decembra 1944. godine. Članovi četničkih udruženja su, prema nekim mojim saznanjima, bili i: poslednji gradonačelnik Novog Sada pre okupacije dr Miloš Petrović (osuđen i streljan 1944.), njegov pomoćnik Obrad Milutinović (poverenik četničke organizacije za Vojvodinu, osuđen i streljan kada i dr Petrović), Milan L. Popović (glavni urednik okupacione Nove pošte jedinog dnevnog lista na srpskom jeziku u Novom Sadu tokom rata i poslanik u mađarskom parlamentu/po funkciji – član Doma magnata, kao i vladika Irinej Ćirić i još neki drugi/, zaslužan za oslobađanje mnoge srpske dece iz mađarskih logora, takođe osuđen i streljan po ulasku partizana 1944.), pominjani Alimpije Popović (prvi gradonačelnik Novog Sada po ulasku partizana 1944.), a verovatno i sam vladika bački, dr Irinej Ćirić (preminuo od posledica linča „napredne omladine“ u Odžacima, 1955.), i mnogi drugi. Četništvo je bilo vid pre svega jugoslovenskog, ali i srpskog rodoljublja koji je pre rata podstican od krune, državnog i vojnog vrha.
Za ovaj rad valja navesti i to da je do „eksplozije pristupa četničkim udruženjima“ došlo od 27. marta do 11. aprila 1941. godine. Upravo će ova učlanjenja umnogome odrediti žrtve u drugom talasu likvidacija novosadskih Srba i dati razlog i zašto su samo Srbi likvidirani, kao i zašto se o ovome ćutalo posle rata. Milan Ljubojević, sestrić legendarnog komandanta Novosadskog partizanskog odreda, Milana Simina (poginuo u partizanskoj akciji paljenja žita u neposrednoj blizini Novog Sada, 26. jula 1941.), piše[5] da je Milan Simin bio pilot Kraljevine Jugoslavije sa rasporedom na sarajevskom aerodromu, gde ga je zatekao rat. Ne mireći se sa okupacijom, prerušen, vratio se u Novi Sad, gde je gledao kako mu mađarski vojnici rođenog brata Peru Simina, krajem aprila 1941, odvode na streljanje u Rajinu šumu (u Rajinoj šumi su, odmah po oslobođenju nove vlasti streljale preko hiljadu stanovnika Novog Sada srpske i mađarske nacionalnosti. Manji broj sa presudama, veći – bez). Pera se u četnike učlanio 27. marta, kao i mnogi učesnici demonstracija toga dana, u jednoj opštoj rodoljubivoj euforiji, koja će potrajati i narednih dana.
Posle bombardovanja, a pre ulaska mađarskih trupa, bilo je dogovoreno da se knjige sa imenima članova udruženja spale, ali je sekretar udruženja rešio da ih zakopa. Komšije su ga potkazale, a on je pod mukama priznao gde su knjige zakopane. Ostalo je „bila rutina“. Koliko je ovakvih slučajeva – ne zna se, knjige nisu pronađene, verovatno ih je okupator uništio, ili odneo sa sobom prilikom povlačenja (osim ako ih sami „oslobodioci“ negde i danas ne kriju, ili su ih uništili posle streljanja „saradnika okupatora“). Što se samog Milana Simina tiče – da pomenemo i to – prema Kneževu, on je tražio od ostalih članova udruženja da se započne sa borbom, ali su oni hteli da se sačeka, jer „nije vreme“. Razočaran takvim stavom, ubrzo će se priključiti komunističkom pokretu otpora (posle napada Nemačke na SSSR) i poginuti već jula 1941, kao što je i rečeno. Njegova biografija je posle rata delimično modifikovana, pa je proglašen za „kandidata za člana KPJ, kao i prvog komandanta Novosadskog partizanskog odreda – u osnivanju“???
Tako dolazimo do mogućih novih zaključaka, ako ne o sigurnom broju žrtava aprilskog stradanja civila u Novom Sadu, onda bar o njihovoj nacionalnosti, drugačijem antifašizmu od onog na koji smo naučeni da je jedino postojao i razlozima njihovog stradanja. Jedan broj onih koji su preživeli ratne strahote, biće likvidiran odmah po ulasku partizana u grad. Jugoslovenski, srpski i monarhijski patriotizam i antifašizam – razlozi za ratna stradanja, biće razlozi i za posleratna. S tim što je antihitlerizam preinačen u „saradnju sa okupatorom“. Zašto se o njima ćutalo decenijama? Da li je ovo početak pravog puta, ili slepa ulica, nakon osamdeset godina? Mir dušama njihovim.
Đorđe Srbulović je istoričar iz Novog Sada. Ekskluzivno za Novi Standard.
________________________________________________________________________________
NAPOMENE I UPUTNICE:
[1] Z. Knežev, „Novi Sad priče iz prošlosti“, Novi Sad, Panonija pres, 2016.
[2] O ovom, ali i drugim aprilskim dešavanjima, najviše su se bavili: dr D. Njegovan, „I grupa masovnih zločina Ulazak mađarske vojske u Bačku i Baranju“, Novi Sad, Prometej, Malo istorijsko društvo, 2011, M. Čobanski, Z. Golubović, Ž. Kumanov, „Novi Sad u ratu i revoluciji“, Novi Sad, Institut za izučavanje istorije, 1976, Z. Knežev u navedenom delu i u drugom, proširenom izdanju, te u nešto pojedinačnih, manjih radova, ili u sklopu većih celina.
[3] Pri utvrđivanju imena žrtava pobijenih u aprilskom pogromu, korišćeni su: a) Protokoli umrlih: Saborne, Uspenske, Almaške i Nikolajevske crkve u Novom Sadu za 1941. godinu; b) Dokumentacija Jevrjeske opštine u Novom Sadu (JONS): dr. sci Jaša Romano:, „Jevreji u Jugoslaviji 1941-1945 žrtve genocida i učesnici NOR-a“, Beograd, 1980, JiM, SJOJ; spiskovi koje je sačinio hroničar života novosadskih Jevreja dr Pavle Šosberger; v) Dokumentacija Muzeja Vojvodine: Saopštenja o zločinima okupatora i njihovih pomagača u Vojvodini 1941-1944, knjiga I Bačka i Baranja, Novi Sad, Predsedništvo Narodne skupštine AP Vojvodine, 1946, Pokrajinska komisija za utvrđivanje zločina…, 1946; Dokumentacija Arhiva Vojvodine: Spisak žrtava i oštećenika sa podacima i vrstama zločina, štete i sa označenjem prijava mesnog povereništva, odnosno akata anketne komisije, Novi Sad, 1945; Saopštenja 7-33, Beograd, Državna komisija za utvrđivanje zločina okupatora i njihovih pomagača, 1945; Žrtve rata 1941-1945 (Vojvodina) – Muzej žrtava genocida, Beograd, i dr. te navedenu i nenavedenu literaturu (između ostalog i spiskove koje je sačinio novosadski paroh Alimpije Popović, a koji su publikovani u Almaška crkva…, Novi Sad, srpska pravoslavna crkvena opština u Novom Sadu, 2018, i dr.)
[4] Z. Knežev, „Novi Sad prošlost u pričama“, Novi Sad, Panonija pres, 2017. (poglavlje „Četnikički pokret u Novom Sadu“, str. 392-430).
[5] Pismo u posedu autora
Naslovna fotografija: Dario De Santis/Outpost Magazine
Izvor Novi Standard
