U danima Šestoaprilskog rata Stepinac je izrazio nadu da se hrvatski vojnici neće boriti, da će se predati Nemcima i zajedno s njima ratovati protiv Srba. Alibi za takvo ponašanje nalazio je u krivici Srba, njihovim „barbarskim“ postupcima, „nesnošljivoj“ jugoslovenskoj državi. Na dan proglašenja Nezavisne Države Hrvatske, 10. aprila 1941. godine, Stepinac je zapisao sledeće: „Veliki četvrtak. Današnji dan je prekretnica u životu hrvatskog naroda. Jugoslavija se raspada, a Hrvatska postaje nezavisna država… Narod je proglašenje (NDH) primio s velikim oduševljenjem… Isto tako narod je nemačkoj vojsci priredio srdačan doček. Vlast se preuzima od strane ustaša u svim područjima…“
Sveštenstvo je već sledećeg dana dobilo zaduženje da narodu daje uputstva „za dalji rad“, kao i kakav odnos treba da zauzme prema „novom poretku“, kaže u nastavku razgovora za Pečat akademik Ljubodrag Dimić.
Da li to upućuje na zaključak da je sveštenstvo po nalogu viših crkvenih vlasti aktivno radilo na razbijanju jugoslovenske države? S kim je iz vrha novostvorene NDH Stepinac imao kontakte?
— Alojzije Stepinac je već 11. aprila 1941. posetio novog ministra policije dr Milovana Žanića, kao i novog zapovednika vojske Slavka Kvaternika. Tom prilikom preneo im je „svoja čestitanja za objavljivanje Nezavisne Države Hrvatske“. Tada je uspostavljena, kako je pisala hrvatska štampa, „uska saradnja između ustaškog pokreta i najviših predstavnika Rimokatoličke crkve“. Tih aprilskih dana 1941. godine Stepinac je delio mišljenje S. Kvaternika da je NDH stvorena „Božjom milošću, mudrim i požrtvovanim radom Poglavnika i ustaškog pokreta, te voljom naših saveznika“. Dao je „nadbiskupski blagoslov“ ustaškim jedinicama. Bio je među prvima koji se video s Pavelićem 16. aprila 1941, kada se on trijumfalno vratio u Zagreb, davši mu tom prilikom „božji blagoslov“ za sve što je do tada radio i što namerava da čini.
Sve to je bilo suprotno i Kanonskom pravu RKC i međunarodnom pravu, predstavljajući izdaju zemlje i zakletve koju je kao koadjutor, a kasnije nadbiskup zagrebački položio. Stepinac nije krio svoje oduševljenje novonastalim stanjem i iskazivao je spremnost na saradnju s novim vlastima. Bio je ubeđen da će Hrvatska pod Pavelićem u narednih deset godina „biti raj“.
Kako objašnjavate činjenicu da se Stepinac nije protivio Pavelićevoj nameri, izrečenoj prilikom prvog zvaničnog susreta 27. aprila 1941. godine, „da će istrebiti starokatoličku sektu“ i da „neće biti tolerantan prema srpsko-pravoslavnoj crkvi, jer to za njega nije crkva nego politička organizacija“?
— Stepinac je poglavnika smatrao „iskrenim katolikom“. Već dan kasnije, 28. aprila 1941, Stepinac se obratio sveštenstvu, označivši ga „svjedokom najzamašnijih događaja u istoriji hrvatskog naroda“, savremenikom događaja koji su hrvatskom narodu „donijeli u susret davno željkovani ideal“ i vremena u kome je rođena Croatia sacra (Sveta Hrvatska).
Nije mu smetalo ustaško rasno zakonodavstvo koje je dalo pravnu osnovu za izvršenje zločina genocida nad Srbima, Jevrejima i Romima. Nezavisna Država Hrvatska je za njega bila božje delo. Sveštenstvo je obavezao da svim silama radi kako bi NDH postala „Božja država“ u kojoj vladaju „božji zakoni“. Založio je svoj autoritet u Rimu da Sveta stolica de facto (ali ne i de iure) prizna NDH. Tako se zakoračilo u zločin.
Kada su Srbi u pitanju, koje od Hrvata nije delila ni rasa, ni krv, ni jezik, ni prostor na kome žive, razlozi za likvidacije su bili prevashodno crkveni i verski (SPC i pravoslavlje).
U osnovi dehumanizacije Srba, kako je isticao Pavelić u razgovoru s Hitlerom šestog juna 1941, a Stepinac mnogo ranije zapisivao u svojim dnevničkim beleškama, bile su navodne nepremostive civilizacijske razlike između Hrvata, katoličkog naroda i pripadnika kulture Zapada, i u svakom smislu inferiornih Srba, koje određuju pravoslavlje i kultura „Bizanta“. U rasnom smislu Srbi su označavani narodom koji je zbog mešanja s drugim balkanskim „rasnim i etničkim elementima“ izgubio svoju arijevsku rasnu čistotu. U državnoj politici NDH na jednoj je strani negirano samo postojanje Srba, a na drugoj zahtevano njihovo iskorenjivanje (prekrštavanjem, prinudnim preseljenjem, fizičkom likvidacijom).
Šta se desilo s hrišćanskom etikom na kojoj insistira katolicizam?
— Izvitopereni katolicizam koji se prečesto pozivao na moral, pravo, pravdu i pobožnost, dopustio je i podstakao zločin nad onim kategorijama stanovništva „Svete Hrvatske“ koje su mnogo ranije označene neprijateljima Rimokatoličke crkve. Na delu je bio stav da za Srbe „izvan Rimske crkve nema spasenja“. A to je značilo izbor između smrti i promene vere. Rimokatoličku crkvu i samog Stepinca najteže je kompromitovala činjenica da su nekritički prigrlili ustaški režim, čiju je politiku oblikovalo nekoliko stavova: da Srbi u Hrvatskoj predstavljaju neprekidnu opasnost za hrvatski narod, da su u celoj istoriji Hrvata igrali negativnu ulogu i bili remetilački faktor, da je njihova crkva uticala na odnarođivanje hrvatskog naroda u Bosni i Hercegovini i Hrvatskoj, da ih treba vratiti u „vjeru otaca“, da za Srbe nema mesta u novonastaloj hrvatskoj državi, da s njima treba voditi nemilosrdan „krstaški rat“ do istrebljenja. Sve navedeno bilo je u suprotnosti s hrišćanskim moralom, ali se na to u RKC niko nije obazirao.
Da li je iz redova RKC zaista potekla tek nekolicina „pojedinačnih zabludelih ovčica“ koje su podržavale NDH i aktivno učestvovale u njenom programu?
— Brojevi govore da je posle formiranja NDH 128 katoličkih sveštenika direktno bilo angažovano na pokatoličenju pravoslavnog stanovništva. Ključna ličnost u tzv. „odboru trojice“, koji je imao značajnu ulogu u procesu prekrštavanja, bio je Alojzije Stepinac. Njegov primer sledili su i drugi visoki crkveni dostojanstvenici u NDH. Podaci govore da je bilo 69 dobrovoljnih vojnih dušebrižnika, koji su, uz ostalo, blagosiljali uspehe ustaškog oružja i davali oproste za učinjene zločine.
Pedeset rimokatoličkih sveštenika našlo se na oficirskim dužnostima (ustaški pukovnici, satnici, propagandisti…) i na istaknutim funkcijama u ustaškim organima vlasti (načelnici opština, ustaški poverenici, nameštenici u ministarstvima, funkcioneri u redarstvenoj službi…). Čak 133 rimokatolička sveštenika direktno su učestvovala u progonima pravoslavnog stanovništva, a 27 je počinilo zločin ubistva pripadnika druge vere. Pavelić je zbog zasluga učinjenih za NDH odlikovao 219 rimokatoličkih sveštenika. Među njima je bio i Alojzije Stepinac, kao i drugi istaknuti prelati.
Kada sve sumiramo, čini mi se da sa sigurnošću možemo zaključiti da je u vrednosnom sistemu nadbiskupa zagrebačkog, pored katolicizma, hrvatska država predstavljala jednu od najvećih vrednosti. U ime te „vrednosti“, koja je iščekivana gotovo hiljadu godina, Rimokatolička crkva i nadbiskup zagrebački ćute o prirodi uspostavljenog ustaškog poretka, koji je bio duboko suprotan hrišćanskom moralu.
O čemu svedoči činjenica da je Alojzije Stepinac sporadično kritikovao ustašku državu, ali je nikada nije odbacio?
— On veruje da je režim prolazan, a ideal hrvatske države, ostvaren zahvaljujući ustaškom pokretu, nacističkoj Nemačkoj i fašističkoj Italiji, trajan. Ne osvrće se na činjenicu da je Nezavisna Država Hrvatska nastala suprotno međunarodnom pravu i da nije bila ni pravedna ni pravna. Veruje da će ta tvorevina (država „u pokušaju“), iako izraz novog nacističkog poretka (antiporetka) u ratom zahvaćenoj Evropi, „nadživeti“ vreme „oročeno“ njegovim trajanjem i s vremenom dobiti nove sadržaje. Odbacuje saznanja da je vlast u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj politički i ideološki najbliža onoj u Trećem rajhu. Zanemaruje činjenicu da je država totalitarna i zločinačka, a njen poglavnik istovremeno: vođa ekstremne desničarske organizacije fašističkog karaktera sa izraženim terorističkim nasleđem i praksom; šef države „novog tipa“, koja je genocid nad sopstvenim stanovništvom podigla na nivo „zakonske obaveze“; kreator rasne ideologije koja je insistirala na stavu da „dok postoje Srbi, Jevreji i Romi za Hrvate nema opstanka“.
Stepinac ignoriše stvarnost u kojoj opšta kriminalizacija Srba, Jevreja i Roma predstavlja politiku države, u kojoj Rimokatolička crkva i sveštenstvo participiraju. „Zatvara oči“ pred činjenicom da je u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj zločin nad određenim kategorijama stanovništva ozakonjen i da, na primer, Srbi stradaju kao Srbi, a delom i kao Jugosloveni (po nacionalnom kriterijumu), kao pripadnici pravoslavne vere (po verskom kriterijumu), kao liberali, masoni, komunisti, imućni građani (po ideološkom i ekonomskom kriterijumu), kao odmetnici od vlasti (kriminalizuju ih).
To što je na delu bilo razaranje kulturnih i duhovnih vrednosti čitavih naroda koji su označavani duhovno i mentalno inferiornim (zabrana jezika i pisma, zabrana verskih organizacija i razaranje crkava i duhovnih objekata, zatiranje kulturno-prosvetnih organizacija, brisanje istorije i identiteta, oduzimanje imovine, zabrana kretanja, nasilno preseljavanje, nasilno katoličenje koje ne trpi „prigovore i otezanje“, sinhronizovana masovna ubistva i pokolji, istrebljenje u logorima, ritualna ubistva) nije izazivalo značajnije proteste nadbiskupa Stepinca. To podjednako važi i za uspostavljanje prava (zakoni, pravni poredak) koje dopušta i propisuje administrativnu prinudu i daje osnovu za formiranje birokratskih instrumenata preko kojih se realizuje genocid, što je suprotno samom poimanju prava.
Rimska kurija je podržavala ustašku emigraciju i objašnjavajući je delom antikomunističkog pokreta Zapada. Da li je na zasedanjima mešovite komisije bila otvorena tema pacovskih kanala i uloge Vatikana u njima?
— O pacovskim kanalima, ulozi RKC u „izvlačenju“ ustaškog vođstva i svih koji su okrvavili ruke u vreme postojanja NDH, govorilo se samo uzgredno. Ta tema, o kojoj već dosta toga znamo, ostaje budućim istraživačima.
Bavili ste se proučavanjem istorijske uloge Stepinca u godinama pred Drugi svetski rat. U kojoj meri ovaj period njegovog života može da objasni kasnija opredeljenja?
— Godine u kojima se školovao i formirao, vršio dužnost sveštenika, bio koadjutor, a zatim nadbiskup zagrebački, razotkrivaju i objašnjavaju ponašanje Alojzija Stepinca u kasnijim vremenima. Po našem mišljenju vreme koje je prethodilo Drugom svetskom ratu veoma precizno objašnjava Alojzija Stepinca i određuje njegovo ponašanje u Drugom svetskom ratu.
Da li bi dokumentacija pohranjena u Vatikanskom arhivu mogla bitnije da promeni sliku o istorijskoj ulozi Stepinca u NDH od one koju imamo?
— Kod nadbiskupa Stepinca nije bilo snage da se prizna da je „etničko preuređenje prostora“, a pre svega genocid nad Srbima, bio samo najapsurdniji izraz jednog programa (projekta, državne politike), koji je građen i dograđivan decenijama i u kome je Rimokatolička crkva u Hrvatskoj, na čijem je čelu bio, zdušno participirala.
U same temelje hrvatske države i društva bila je „uzidana“ nacionalna i verska isključivost prema drugome, sistematično podsticana srbofobija, ukorenjena ksenofobija. Bio je potreban samo „istorijski kontekst“ u kome će sve navedeno „progovoriti“. Teško da će dokumentacija iz vatikanskih arhiva značajnije pomeriti do sada stečeno znanje o Stepincu, RKC i NDH u godinama Drugog svetskog rata.
(KRAJ)
Prvi deo intervjua pročitajte OVDE.
Drugi deo intervjua pročitajte OVDE.
Autor Nataša Jovanović
Naslovna fotografija: Snimak ekrana
Izvor Pečat, 30. april 2020.
