Kada je Sovjetski Savez oktobra 1957. godine lansirao Sputnjik, prvi veštački satelit na svetu, Vašington je konačno shvatio da Sovjetski Savez nije samo moćan ideološki protivnik, već i tehnološki i vojni rival. Sputnjik je na kratko Sovjetski Savez postavio ispred Sjedinjenih Država u krucijalnoj tehnološkoj oblasti, uz ogromne posledice na sposobnost Amerike da odgovori i da vodi rat.
Sputnjik je promenio ne samo način na koji su Sjedinjene Države videle Sovjetski Savez, već i način na koji su shvatale svoje prioritete. U odgovoru na sovjetsko dostignuće, Sjedinjene Države su investirale u svemirsku tehnologiju i težile ka boljem razumevanju (i potkopavanju) komunističke ideologije. Univerziteti su proširili svoje programe na ruskom jeziku. Na kraju, nekih tri decenije kasnije, američka unapređena verzija Sputnjik programa – nazvana Strateška odbrambena inicijativa – bila je zaslužna za raspad Sovjetskog Saveza i okončanje komunizma – što je neka vrsta obrtnog Sputnjik momenta.
PREDNOSTI I MANE
Pandemija virusa COVID-19 mogla bi postati neočekivani Sputnjik momenat za Kinu. Sa svojim brzim i efikasnim odgovorom na pandemiju; otkrivanjem da je svet zavistan od njene proizvodnje medicinskih materijala; kao i očiglednošću da je svetu potreban njen ekonomski oporavak, Kina je porasla u očima američke dvopartijske elite i svetske javnosti. Pogled na Kinu u Sjedinjenim Državama i u svetu nakon ove krize više nikada neće biti isti kao što je bio pre nje.
Iz tog razloga, pored ostalog, različiti odgovori Sjedinjenih Država i Kine na pretnju pandemije poslužili su za predstavljanje konkurentskih političkih sistema dveju država. Dve supersile su se već borile za globalni uticaj, tako da uspeh jednog sistema u poređenju sa drugim nije beznačajna stvar. Pišući za ovaj časopis, opisao sam kineski i američki pristup tržištu kao politički i liberalni kapitalizam. Svaki je izložio snage i slabosti u trenutnom teškom iskušenju.
Najveće bogatstvo kineske vlade u upravljanju krizom bila je centralizacija njene moći i sposobnost da kontroliše ogromne resurse. Zbog strukture ustrojene odozgo nadole, Kina je bila u stanju da neobično brzo nametne drakonske političke odluke i da prebaci sredstva (uključujući ljudstvo, kao što su lekari i medicinske sestre) u područja u kojima su bila najpotrebnija. Bez ovih mera, Kina ne bi mogla postići tako izvanredne rezultate: Šangaj, grad od 24 miliona stanovnika, imao je samo dvocifren broj smrtnih slučaja zbog koronavirusa, dok Vuhan samo tri meseca nakon uvođenja karantina uglavnom više nema novih slučajeva zaraze.
Ali centralizovani politički sistem takođe ima svoje slabosti. Ekonomista Su Čengeng je opisao kineski sistem kao regionalno decentralizovani autoritarijanizam, u kojem pokrajinske vlasti imaju široka ovlašćenja, sve dok ih upotrebljavaju u svrhu ostvarivanja ciljeva koje određuje centar. Prioriteti centralne vlade uključuju maksimizovanje ekonomskog rasta, privlačenje stranih investitora i, ponekad, kontrolu zagađenja. Sistem je efikasan jer omogućava pokrajinskim i lokalnim vlastima da slede te ciljeve služeći se sredstvima koja najbolje poznaju i koja smatraju najprikladnijim. Ali centralne vlasti nagrađuju lokalne na osnovu toga kako oni doživljavaju njihovo upravljanje, pa lokalne vlasti često imaju motiv da prikriju nepoželjni razvoj događaja.
Sudbonosni odgovor lokalnih vlasti u pokrajini Hubej na prve slučajeve virusa COVID-19 nije bila anomalija, već važno pravilo kineskog sistema regionalnog decentralizovanog autoritarijanizma. Pokrajinske vlasti su reagovale sa oklevanjem – pa čak i poricanjem – jer nisu želele da stvore utisak nedostatka kontrole ili lošeg upravljanja. One su centru prenele što je moguće manje informacija o misterioiznoj zarazi, čak i kada je seme pandemije bilo odavno posejano. Tek kada je problem postao previše očigledan da bi se sakrio, istini je dozvoljeno da plovi uzvodno. U tom trenutku, kineska centralna vlada je reagovala efikasno i profesionalno, čime je nadoknadila štetu.
BORBA DVA KAPITALIZMA
Američki politički sistem reagovao je na virus na način koji je upravo suprotan onom u Kini. Centralne vlasti – američka federalna vlada i njene agencije – odavali su utisak haosa i amaterizma. U početnim trenucima pandemije federalna vlada bila je potpuno odsutna, što je manje-više ostala i nakon toga. Ali američki federalizam daje važnu ulogu državama, koje su odigrale svoju ulogu u nadoknađivanju slabosti centra.
Kada se američka federalna vlada, zaokupljena besmislenim konferencijama za štampu, povukla sa scene, države su preuzele upravljanje krizom. U tom upravljanju su pokazale snagu i otpornost federalizma, koji, za razliku od „regionalnog decentralizovanog autoritarijanizma“, prenosi stvarna ovlašćenja na države čak i kada su njihovi interesi u sukobu sa federalnim prioritetima. Države su, na različite načine, usvojile mere socijalnog distanciranja, naredile karantin, poduprle zdravstvene sisteme, nabavile ličnu zaštitnu opremu za doktore i medicinske sestre i razvile svoje sopstvene režime testiranja i praćenja kontakata. Neke od njih su preduzele ove mere čak i suprotno savetima ili vremenskim rasporedima izdatim od strane federalne vlasti.
Da li otpornost američkog federalizma može samostalno da prevaziđe pandemiju ili će kakofonija pristupa i prioriteta među različitim državama doprineti njenom nastavku – ostaje da se vidi. Priroda zaraze je takva da u federalno ustrojenoj zemlji, kakva su Sjedinjene Države, i najbolji napori jedne države mogu biti narušeni lošim odlukama ili neodgovornim ponašanjem u susednoj državi.
Svet pažljivo posmatra kako dva sistema – politički i liberalni kapitalizam, decentralizovani autoritarijanizam i federalizam – reaguju na identičnu krizu. Mnogi će zaboraviti na poreklo krize i proceniti da je kineski odgovor bio bolji u odnosu na američki. Kina se, na kraju krajeva, vraća normalnom životu koji podstiče zavist i čežnju: kompanije počinju da rade, maloprodajni objekti se otvaraju, opušteni posetioci Starbaksa pijuckaju kafu.
Za sada, politički kapitalizam pobeđuje (autor kineski ekonomski sistem naziva politički kapitalizam; prim. prev.). Ali Sputnjik trenutak Sovjetskog Saveza je trajao kratko, a isto bi se moglo ispostaviti i za kineski, ako druga strana odluči da iskoristi svoje značajne prednosti, kao što su fleksibilnost u donošnju odluka, odgovornost lokalnih vlada i transparentnost. Prednost ovakvog pristupa se, na primer, ogledaju u činjenici da Amerikanci imaju nekoliko različitih načina računanja broja žrtava, dok u Kini postoji samo jedan, sumnjivog kredibiliteta.
Ove američke prednosti se usko poklapaju sa razlikama u unutrašnjoj organizaciji dveju zemalja – odnosno pitanjem da li ovlašćenja na nivou države ili pokrajine postoje uz saglasnost centralne vlasti, ili prirodno pripadaju administrativnim jedinicama drugog reda. A ta razlika proizilazi iz definisanja karakteristika političkog nasuport liberalnom kapitalizmu. Trka između Sjedinjenih Država i Kine, i između dva kapitalizma, koja se samo naslićivala pre krize, sada je jasno vidljiva.
Branko Milanović je viši stručnjak za socio-ekonomsku nejednakost u Stoun centru i profesor na Londonskoj školi ekonomije.
Preveo Radomir Jovanović/Novi Standard
Izvor Foreign Affairs
