Zakoračili smo u jul, mesec koji podseća na 1941. godinu, nemačku okupaciju, raspad prve Jugoslavije, nastupajuće ustaničko leto… Duže od pola veka proslavljali smo sedmi jul kao Dan ustanka, kao dan početka oružane borbe naroda u Srbiji protiv okupatora, kada su u Beloj Crkvi ubijena dvojica pripadnika žandarmerije kvislinške vlade Milana Nedića, Bogdan Lončar i Milenko Braković. Slavili smo ovaj dan i posle raspada SFR Jugoslavije sve do 2001. godine, kada je ukinut odlukom Vlade Srbije.
Ipak, istorija je uvek višedimenzionalna. I njen cilj je da omogući da se jedno vreme razume i objasni, a ne da presuđuje. Ona, istorija, u stvari je vrtlog čitavog niza činjenica koje se međusobno prožimaju, a vrlo često suprotstavljaju. To podrazumeva da se ništa ne može posmatrati u relaciji crno i belo. Po svemu, tako je i sa događanjima u okupiranoj Srbiji te 1941. godine.
Kada su vetrovi vremena „oduvali“ sa vlasti komuniste i drugu Jugoslaviju, pojavila su se prva mišljenja da događaj od sedmog jula ne zaslužuje da bude označen kao ključni datum ustanka srpskog naroda, da on u stvari nije bio početak oružane borbe protiv nemačkog okupatora, već samo „početak bratoubilačkog, građanskog rata među Srbima“, nagoveštaj da će se „glavna borba voditi… između Srba i Srba!“ Tim pre što smo na istorijskoj sceni imali dva antiokupatorska pokreta – partizanski i četnički, koji će tog uzavrelog leta imati mnogobrojne krvave okršaje sa neprijateljem.
Ostaje otvoreno pitanje: zašto Srbija nema, od odluke Vlade 2001, svoj dan početka antifašističke borbe? Pogotovo ako je od te godine do danas proklamovan jasan cilj ulaska u evropsku zajednicu, koja se, inače, temelji na antifašizmu. Ovo je prilika da pobrojimo neke od ozbiljnijih sukoba koji su na teritoriji Srbije vođeni protiv nemačkih vojnih formacija, ne favorizujući nijedan od njih kao dan ustanka.
Zašto se danas, kada su otklonjene sve ideološke prepreke (mada u pojedinim glavama još tutnji rat između četnika i partizana), ne bismo prisetili 31. avgusta 1941. godine, kada je Jadarska brigada Cerskog korpusa napala Loznicu. Tog dana je oslobođen ovaj grad, u podnožju Gučeva, i to jedan od prvih u porobljenoj Evropi. Istovremeno, to je bila i prva velika pobeda nad nacističkim okupatorom u Drugom svetskom ratu. Ustanici u Crnoj Gori su do tada vojevali protiv Italijana, a u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini protiv ustaša, i nisu imali ratnih dodira sa Nemcima.
Posle dvočasovne žestoke borbe, nemačka posada, koja je brojala 250 ljudi i bila odlično naoružana, kapitulirala je. Njih 17 je poginulo, a 96 je zarobljeno. Gubici srpskih ustanika su bili – osam poginulih i četiri ranjena. Svoj život na oltar slobode položio je i potpukovnik Veselin Misita, komandant jedinice koja je oslobodila Loznicu. U pripremi ove operacije učestvovali su pop Vlada Zečević i Ratko Martinović iz krupanjskog četničkog odreda, koji je će docnije prići partizanima. Prvi će postati ministar u prvoj vladi, a drugi komandant Titove prateće čete.
Dva dana posle Loznice krenulo se na Krupanj. Protiv osme čete 734. pešadijskog puka 704. nemačke pešadijske divizije tukli su se, rame uz rame, partizani i četnici. O žestini bitke govori i podatak da je Nemcima u pomoć pristigla i avijacija. Šest aviona bombardovalo je ustaničke položaje. Ali to im nije pomoglo. Zarobljeno je 112 vojnika i zaplenjena je znatna količina oružja i municije – 22 puškomitraljeza, 80 pušaka, sedam bacača, 200.000 metaka i 200 uniformi.
Potom je na red došla Banja Koviljača: šestog septembra i četnici i partizani razvili su svoje zastave u ovom nadaleko poznatom predratnom modenskom letovalištu. Potom će uslediti oslobađanja gradova po Zapadnoj Srbiji – Gornji Milanovac, Čačak, Požega, Kraljevo, Užice… Ustanak u Srbiji buknuo je poput požara.
Međutim, mnogo je dokumenata, izlišno je da ih ovom prilikom citiramo, koji dokazuju da ni u Beloj Crkvi sedmog jula 1941. nisu prvi put planule puške u Srbiji, posle neslavne kapitulacije Jugoslovenske kraljevske vojske. Neposredno po potpisivanju bezuslovne kapitulacije Kraljevine Jugoslavije, prvi hici na okupatora ispaljeni su 21. aprila 1941. u selu Donji Dobrić u Pocerini. Odeljenje jurišnog odreda Jugoslovenske vojske napalo je nemačku formaciju i ubilo jednog potporučnika, a drugog potporučnika i narednika ranilo.
Grupa vojnika koja nije htela da se preda oko prvog maja zametnula je kavgu sa jačim nemačkim odeljenjem kod Požege. Borba je bila kratka i žestoka. Brojno jači i bolje naoružani Nemci su zarobili desetoricu vojnika i odmah ih streljali na licu mesta… I na planini Javor, najpre polovinom maja, a potom 16. juna 1941. vođene su bitke između nemačkih poternih odeljenja i srpskih vojnika, koji se nisu vraćali kući posle kapitulacije kako bi izbegli zarobljeništvo.
U te slučajeve otpora neophodno je ubrojati da su se civili, seljaci, iz sela Brčnar na Kopaoniku, petog jula 1941. godine, sa oružjem u ruci, suprotstavili albanskim žandarmima i pripadnicima jedne nemačke jedinice koja je bila stacionirana u Kosovskoj Mitrovici.
Značajno je spomenuti i da su, dva dana pre odluke Centralnog komiteta Komunističke partije Jugoslavije o podizanju opštenarodnog ustanka, a pet dana pre događaja u Beloj Crkvi, drugog jula 1941, prvi nemački vojnici pali u zarobljeništvo srpskih ustanika. U Podgorini, u šumi Jautini zarobljeno je 14 Nemaca. „Svučeni do u gaće i košulje – poslati su u Valjevo“ – zabeležio je Vasa Kazimirović. Ovu akciju je izvela oružana grupa partizana iz Podgorine koji su pripadali Valjevskom partizanskom odredu.
Svedoci smo toga da je kod nas poslednjih dvadesetak godina, a u svetu i mnogo ranije, objavljen popriličan broj tekstova i publikacija u kojima se dokazuje da je Dragoljub Draža Mihailović prvi koji je u Srbiji, na celom jugoslovenskom prostoru, i čak u Evropi, stavio „antifašistički barjak gerile“. Tvrdi se da je prvi počeo da stvara vojnu organizaciju i prvi počeo sa oružanim napadima na okupatorsku vojnu silu.
U tim dokazima dominiraju tri datuma – 15. april, 11. i 28. maj 1941. godine. Mihailović je 15. aprila doneo odluku da ne položi oružje i „proglasi jugoslovenske planine za svoja uporišta“. Na dan 11. maja počeo je da „sprovodi u delo tu odluku“, a 28. maja 1941. otpočeo je i oružanu borbu protiv vojne sile nemačkog okupatora u Srbiji…
Profesor Radoje L. Knežević, jedan od učesnika u puču 27. marta, a potom ministar dvora, u više navrata je pisao kako su 28. maja 1941. pripadnici Dražine, tad još malobrojne vojske, napali nemačku motorizovanu kolonu kod Ljuljaka, na putu Kragujevac – Gornji Milanovac. Dragoslav Stranjaković, predratni profesor istorije na Beogradskom univerzitetu, poratni stradalnik kao ravnogorac i nastavnik na Bogosloviji, uspeo je da u Parizu objavi knjigu Titov pokret i režim u Jugoslaviji 1941-1946, pod pseudonimom Branko Lazić. Četnički prepad na Nemce kod sela Ljuljaci za njega je ključni dokaz da je Draža Mihailović prvi započeo oružane sukobe sa Nemcima, a ne pripadnici Titovog pokreta.
„Polazeći od činjenica, za napad na nemačku motorizovanu kolonu kod Ljuljaka na dan 28. maja 1941. može se reći sasvim pouzdano samo to – da je do njega uistinu došlo. Nedeljama i nedeljama posle toga, ostaci spaljenih kamiona mogli su se videti u jarku kraj puta… Ali takođe prema činjenicama, to nije bio, uopšte uzev, prvi napad na nemačku okupatorsku vojnu silu posle kapitulacije Jugoslovenske kraljevske vojske u aprilu 1941“ – napisao je o ovom ratnom događaju Vasa Kazimirović.
Valja, međutim, na kraju spomenuti da je u maju 1941. postojala još jedna gerilska organizacija u Srbiji, na čijem se čelu nalazio Kosta Milovanović Pećanac, vrhovni starešina takozvanih starih četnika. Pećanac se znatno pre Draže obreo „u šumi“. O postojanju organizacije Koste Milovanovića Pećanca i akcijama četnika pod njegovom komandom, govore i izveštaji 60. nemačke pešadijske divizije iz prve polovine maja 1941. U jednom od tih izveštaja kaže se da su se „mestimično okupili srpski politički fanatici pod imenom četnika“. Međutim, Pećanac će ubrzo pokleknuti i staviti se na raspolaganje okupatoru.
BRIŽLjIVO PRIPREMANA OFANZIVA
U brižljivo pripremanoj ofanzivi za smirivanje stanja u Srbiji i gušenje opšteg ustanka, bilo partizana ili četnika, nemačka komanda je angažovala dodatne snage. Tako su iz Francuske u Zapadnu Srbiju doveli sledeće trupe: dve divizije prvog borbenog reda – 342. pešadijsku diviziju, a sa Istočnog fronta su povukli – 113. pešadijsku diviziju. Iz Berlina su upućene tri posadne divizije – 704, 714 i 717, elitni 125 pešadijski puk, kao i brojne nemačke policijske formacije, stacionirane u Srbiji. Početkom decembra 1941. obe ustaničke vojske su bile razbijene, a njihova jezgra i štabovi proterani.
Autor Ivan Miladinović
Naslovna fotografija: Wikimedia/Mladifilozof
Izvor Večernje novosti, 05. jul 2020.
