Svake godine kada se približi avgust u srpskim medijima počinje da se obrađuje tema pada Krajine 1995. godine. Najčešće se objavljuju transkripti različitih sastanaka i razgovora glavnih aktera uoči i tokom te drame, kao i sećanja i tumačenja učesnika tih događaja koji su u njima imali iole značajniju ulogu. Uglavnom sve što se napiše i izgovori početkom svakog avgusta u Srbiji, u vezi sa operacijom Oluja, tiče se neposredno same te operacije, kratke predistorije i najneposrednijih posledica.
Uporno se u analizama, komentarima i prisećanjima izostavlja širi kontekst samog tog događaja i sagledavanje, iz ugla strategije, postojanja Krajine i uslova njenog opstanka. Kada se uđe u drugu nedelju avgusta, u srpskim medijima povodom krajiškog egzodusa sve utihne i ostane samo gomila opštih mesta, žalopojki, srpsko-srpskog prepucavanja i optuživanja. Takođe, ostaju mnogobrojna pitanja bez adekvatnog odgovora.
Da li je Krajina mogla da opstane? Koji su uzroci njenog brzog sloma 1995. godine? Ko je kriv? Konačno, da li je Krajina uopšte bila potrebna Srbima u Hrvatskoj?
O SMISLU POSTOJANjA KRAJINE
Upuštanje u formulisanje odgovora na prva tri pitanja podrazumeva da se najpre odgovori na četvrto pitanje – o svrsi i smislu postojanja Krajine (pod „Krajinom“ u ovom tekstu uglavnom se misli ne na celu RSK sa Zapadnom i Istočnom Slavonijom, Baranjom i Zapadnim Sremom, već samo na prostor Severne Dalmacije, Like, Korduna i Banije).
Početkom 1990-ih godina, samo je projekat Republike Srpske Krajine omogućavao da srpski narod opstane kao politički subjekt na prostorima sadašnje Republike Hrvatske. Samo RSK i ništa drugo. Srbi su opstajali na teritorijama današnje RH i ranije, ali pod jednim, ključnim uslovom. Reč je o tome da su Srbi mogli da nose glavu na ramenima u „lijepoj njihovoj“ samo onda kada je Hrvatska bila u okviru neke šire državne zajednice, to jest kada je iznad Zagreba postojala još neka viša vlast i moć, bez obzira gde se ona nalazila – u Beču, Pešti ili Beogradu. Kada su Srbi u Hrvatskoj ostajali nasamo sa Zagrebom, kao 1941. ili 1991. godine, ponuda hrvatskog vođstva za Srbe bila je uvek ista, jednolična – ponižavanje, maltretiranje, progon, ubijanje. Ukratko rečeno, u viziji Zagreba Srbi nisu predviđeni da žive kao politički narod u samostalnoj Hrvatskoj.
Kada se SFRJ raspadala po šavovima 1991. godine, jedina opcija za Srbe u Hrvatskoj da opstanu kao politički subjekt (konstitutivan narod) i da sačuvaju dostojanstvo i život bila je stvaranje vlastite države na prostorima koje su vekovima naseljavali. Doduše, i nakon operacije Oluja još uvek ima Srba koji žive u Hrvatskoj. Ta činjenica bi mogla da posluži kao argument za osporavanje svrsishodnosti projekta RSK-a. Ali, šta su Srbi danas tamo? Izuzev nešto jače koncentracije uz Dunav, i u Baranji, Srbi širom Hrvatske danas predstavljaju samo prost skup individua (koje često moraju da u svojim privatnim životima prikrivaju vlastiti identitet zbog raznoraznih mogućih neugodnosti koje često prerastaju u fizički obračun) i puku biološku masu, koja će se, kroz dve-tri generacije, posredstvom upotrebe jednog te istog jezika (ma kako se on zvao), sličnih običaja i životnih navika, utopiti u hrvatsku većinu.
Da li je Krajina mogla da opstane u formatu u kojem je zasnovana? Da, ali uslov njenog opstanka nije se obezbeđivao samo uspešnom odbranom u avgustu 1995. godine, kako to mnogi misle. Razlog, to jest osnov njenog trajanja/propasti zavisio je od odvijanja rata u Bosni i Hercegovini.
Sudbina i status Krajine su uvek kroz istoriju bili najintimnije vezani za događaje i prilike u Bosni i Hercegovini. Uostalom, Hrvatska vojna krajina, koju je dobrim delom po obliku kopirala RSK, osnovana je zarad odbijanja pretnje od turske najezde ka centralnim delovima austrijske imperije. Kada je Austrougarska okupirala Bosnu i Hercegovinu 1878. godine, vrlo brzo, posle tri godine, ukinuta je i Vojna krajina, s obzirom da je njeno postojanje izgubilo svaki smisao. Po sudu autora ovog teksta, događaji u ratu u BiH (1992-1995) u presudnoj meri su uticali i na sudbinu RSK i na njen nesrećan kraj, a ne toliko sama operacija Oluja i svi njeni prateći elementi (relativno slab otpor Krajišnika, pasivnost Beograda i Pala, nadmoć hrvatske vojske, uticaj inostranog, čitaj američkog faktora).
Opstanak RSK se mogao osigurati samo ranim završetkom rata u BiH, a ne njegovim rastezanjem do 1995. godine, kada je odnos snaga već bio izrazito na štetu srpske strane. Dakle, sudbina Krajine je bila determinisana tokom i rezultatom ratnih operacija u BiH, mada je još 1991. godine bila propuštena velika prilika da se Srbima u Hrvatskoj obezbedi trajan boravak na toj teritoriji u svojstvu političkog subjekta.
PRELUDIJUM ZA OLUJU – 1991.
Prema svedočenju generala Veljka Kadijevića, saveznog sekretara za odbranu u SFRJ, plan upotrebe JNA u periodu leto-jesen 1991. godine podrazumevao je, pre svega, ako situacija to dozvoli, potpun poraz hrvatske vojske, kao i ostvarivanje punog sadejstva sa srpskim ustanicima u Srpskoj Krajini.[I] Konkretnije, ideja manevra sadržavala je potpunu blokadu Hrvatske iz vazduha i sa mora, kao i njeno presecanje na pravcima: Gradiška – Virovitica; Bihać – Karlovac – Zagreb; Knin – Zadar i Mostar – Split. Takođe, planirano je potpuno oslobađanje Istočne Slavonije, spajanje sa snagama u Zapadnoj Slavoniji i produžetak dejstvovanja ka Zagrebu. Na samom jugu Hrvatske bilo je predviđeno blokiranje Dubrovnika sa kopna.[II]
Drugim rečima, planiran je potpuni poraz hrvatskih oružanih snaga koji bi omogućio da se sa pozicije pobednika diktiraju granice srpskog entiteta/države na teritoriji tadašnje Republike Hrvatske. Bila je to prilika da se načine pouzdaniji temelji RSK i obezbedi sigurniji oslonac za njen opstanak. Ipak, nije bilo tako. Zašto?
U savremenoj srpskoj istoriji, ili preciznije u istoriji Srbije, kada su izbijali ratovi, oduvek je bilo „viška“ ljudstva i motivacije (izuzetak je krajnje nepopularni sukob sa Bugarskom 1885. godine, kao i nesrećni Aprilski rat 1941. godine), a manjka materijalno-tehničkih sredstava (kraće, naoružanja). S početkom izbijanja rata u SFRJ 1991. godine pojavila se obrnuta situacija – naoružanja i municije nije nedostajalo, ali spremnog i motivisanog ljudstva jeste.
Prema proceni koju je pre nekoliko godina izneo Miroslav Lazanski, od 37 mobilisanih brigada JNA na teritoriji Srbije, Crne Gore i BiH, tokom 1991. i početkom 1992. godine, 33 brigade su se raspale, pobegle ili nisu izvršile zadatak.[III] Prema jednoj drugoj proceni, koja dolazi iz lista Vreme (antisrpskog glasila par excellence), oko 40 hiljada rezervista se u uniformi pobunilo i vratilo kući, dok se između 100 i 200 hiljada obveznika skrivalo od vojnih pozivara (iako nije naglašeno, verovatno da se navedeni brojevi odnose samo na teritoriju Republike Srbije).[IV]
Kao što je poznato, tokom jeseni i zime 1991. godine uspostavljen je kakav-takav balans na ratištu između poluraspadnute JNA, naoružanih krajiških Srba i nešto dobrovoljaca iz Srbije s jedne, i hrvatskih snaga u procesu formiranja (Zbora narodne garde i policije) s druge strane, i u takvom sučeljavanju pod srpskom kontrolom našlo se oko 30 odsto teritorije Hrvatske. Dakle, i pored masovno ispoljenog dezerterstva, sabotaža i ometanja svake vrste, rat 1991. godine doneo je relativan uspeh srpskoj strani. A sada, upotrebimo malo imaginacije i pokušajmo zamisliti kako bi se rat odvijao da su se od – prema Miroslavu Lazanskom – mobilisanih 37 brigada samo četiri raspale, a da su se 33 brigade našle tamo gde su bile predviđene da budu. I da su izvršile barem 50 odsto predviđenih zadataka.
Nažalost, u Beogradu, i posebno u centralnoj Srbiji, pre izbijanja krize u SFRJ i dolaska HDZ-a na vlast jedva da se i znalo da u Hrvatskoj žive i Srbi, a ne samo Hrvati. Slabu svest o njihovom postojanju u Hrvatskoj i egzistencijalnoj ugroženosti nakon prvih višestranačkih izbora nije mogla da ojača ni intenzivna kampanja glavnih medija u Srbiji poput RTS-a. Aktuelna vlast na čelu sa Slobodanom Miloševićem ne želi da jače podupre mobilizaciju jer neće rat za obnovu Jugoslavije, dok vojni vrh sa Kadijevićem i dalje preferira veliku zajedničku državu. Dok Milošević navodno hoće da se omeđe srpske oblasti, Kadijević bi opet Jugoslaviju, pa se srpska strategija „klacka“ između ograničenog i totalnog rata.
Rat u Hrvatskoj 1991. godine, sa korektno sprovedenom mobilizacijom i pristojnim odzivom rezervista, mogao je da bude relativno kratak, sa malo žrtava i mnogo teritorijalnog dobitka, i sa kvalitetnim prostorno-političkim rešenjem za Krajinu. Ako je razumljiva, iz konteksta istorije i etnopsihologije, mržnja koja u Hrvatskoj vlada prema tamošnjim Srbima, nije uopšte lako objasniti otkud i dan-danas žestoka netrpeljivost prema Srbiji, koja je vrlo slabim odzivom na mobilizaciju 1991. godine (u Beogradu, nezvanično, samo 15 odsto) u stvari omogućila da mlada hrvatska država „preživi“ prvu godinu svog postojanja.
Da sve bude još paradoksalnije, polovičnom uspehu rata iz 1991. godine u velikoj meri su doprineli i sami Srbi iz Hrvatske. U vreme socijalizma, hrvatski Srbi, kao pojedinci, bili su verovatno najviše korumpiran deo srpskog naroda u SFRJ. Sem JNA, u Hrvatskoj su Srbi bili neproporcionalno zastupljeni u različitim državnim službama – policiji, tajnoj policiji, sudu, tužilaštvu, Savezu komunista (i tu su funkcioneri primali plate), sindikatu, Socijalističkom savezu, u različitim preduzećima i ustanovama. U isto vreme, srpski krajevi u SR Hrvatskoj su bili najnerazvijeniji, najsiromašniji i najzapušteniji! Đavolska strategija potkupljivanja Srba kao pojedinaca i paralelne diskriminacije srpskih područja u Hrvatskoj daće svoje pune plodove 1991. godine.
Kako će se ispostaviti kasnije, srpski krajevi u Hrvatskoj, u okviru RSK, teško će usled svoje nerazvijenosti i zapuštenosti i pod hrvatskim pritiskom funkcionisati kao samostalna država, dok će mnogi „urbani“ Srbi po hrvatskim gradovima, potkupljeni dobrim životom, službama i funkcijama u ranijem periodu, neki i zaglavljeni u mešovitim brakovima, izgubiti dostojanstvo i odbaciti svoj srpski identitet. Tako se, recimo, moglo desiti da sinovac čuvenog partizanskog bombaša Boška Buhe – Nebojša Buha – pogine ne kao srpski već kao hrvatski vojnik u napadu na Zapadnu Slavoniju 1995. godine![V]
Prema navodno zvaničnim podacima hrvatskih institucija, čak devet hiljada Srba je učestvovalo u ratu 1991-1995 na hrvatskoj strani. Nezvanično – i do 20 hiljada![VI] Nakon uspostavljanja RSK, po istom izvoru, 1992. godine, oko 200 hiljada njih je ostalo da živi pod Tuđmanovom vlašću.[VII] Čak i da su ovi brojevi preuveličani, što je vrlo verovatno, ostaje začuđenost nad izborom mnogih potomaka naroda koji je preživeo istinski genocid 1941-1945. Mnogi od njih, između toga da budu Srbi, ne samo nominalno već istinski, i stanova, posla i sitnog privatluka, izabrali su ovo drugo. Danas, u znatnom broju slučajeva, njihova deca javno svedoče svoje hrvatstvo, poput golmana hrvatske fudbalske reprezentacije Danijela Subašića.
Srbi koji su pak napustili velike gradove i većinska hrvatska područja 1991. godine u preovlađujućem broju su produžili za Srbiju ili inostranstvo, ostavljajući svoje roditelje, rođake i prijatelje u RSK da se snalaze kako znaju i umeju u stvaranju mlade države. Krajinu, ionako deficitarnu u kadrovima svih profila, preuzeli su i vodili su je, od državnog do lokalnog nivoa, nedovoljno obrazovani i dalekovidi ljudi.
General Kadijević je u svojoj knjizi iz 1993. godine rekapitulirao učinak JNA u pogledu RSK i sa izvesnom dozom trijumfalizma konstatovao da je JNA oslobodila sve srpske krajeve izuzev jednog dela Zapadne Slavonije, da je opremila naoružanjem i tehnikom vojsku Srpske Krajine, da je nanela velike gubitke hrvatskoj vojsci i da je RSK vojnički veoma čvrsto obezbeđena.[VIII] Međutim, bilo je to samo „prvo poluvreme“. Hrvatska je preživela prvu godinu rata i dobila preko potreban predah. U januaru 1992. godine dolazi prvi talas međunarodnih priznanja Hrvatske, a tokom narednih meseci mnoge velike sile priznaju njen političko-pravni subjektivitet, što će kulminirati u maju 1992. godine prijemom u UN. Na terenu, ta činjenica nije mnogo uticala na realnost, ali je predstavljala jak propagandni adut naspram Srba u RSK.
Kadijevićeva teza o pozitivnom učinku JNA – kada je reč o RSK – bila je samo delimično tačna. RSK je ostala bez ijednog značajnijeg urbanog središta, jer JNA nije htela, smela, mogla ili znala da zauzme barem neki od većih gradova sa značajnijom srpskom populacijom, poput Karlovca ili Zadra. Tako je RSK ostala bez markantnijih industrijskih kapaciteta, složenijih i većih zdravstvenih ustanova, viših škola, kulturnih institucija. Ruralnog karaktera, saobraćajno nedovoljno uvezana, bez značajnih prirodnih resursa i retko naseljena, RSK je od samog početka bila potpuno zavisna od svog zaleđa – BiH, i još dalje – od Srbije.
Sami Krajišnici ostali su odjednom odsečeni od gravitacijskih centara u kojima su se decenijama lečili, obrazovali i radili, i valjalo se prilagoditi i preorijentisati na Banjaluku, i još dalje – na Beograd i Novi Sad. Relativno male krajiške opštine, skromnih privrednih i demografskih kapaciteta, već od samog starta RSK počele su da usahnjuju na svakom društvenom polju. Za Krajinu je stoga bilo veoma važno da matica – Srbija, ali i BiH, žive u miru, kako bi se u suživotu sa njima izravnali i ublažili svi nedostaci i nevolje mlade srpske države. Nažalost, to nije bio slučaj.
DRUGA PROPUŠTENA ŠANSA
Dakle, da bi Krajina funkcionisala koliko-toliko normalno, vrhunski srpski politički interes je bio da u Bosni i Hercegovini vlada mir. U tom smislu, političkoj vrhuški bosansko-hercegovačkih muslimana nuđeni su različiti modeli ostanka BiH u „krnjoj“ Jugoslaviji sa posebnim personalnim i kolektivnim pogodnostima (na primer, ideja da Izetbegović bude prvi predsednik te države i sl.). S druge strane, vrhunski hrvatski interes je bio da u BiH bukne rat, jer se samo tako i pitanje Krajine moglo držati stalno gorućim i otvorenim. U protivnom, ako bi svuda drugde na Balkanu vladao mir, Hrvatskoj je pretio kiparski model, odnosno zamrznuti konflikt sa višedecenijskim trajanjem i de facto državom (Krajinom) u državi (Hrvatskoj).
Svakako, neki hrvatski čitalac bi pomislio da su ove teze puka propaganda, ali evo šta o tome kaže jedan Hrvat – Stjepan Kljujić, član Predsjedništva BiH tokom rata i jedno vreme predsednik HDZ-a BiH. Na jednoj od sednica Predsjedništva BiH Kljujić kaže da je kontaktirao Tuđmana i Šuška i molio da se rat ne prebacuje u BiH, i još navodio kako je „pravi rat u Bosni nastao operacijom Kupres“ koja je „delo Herceg-Bosne kada su 400 Hrvata pustili na jedno polje“, to jest Kupreško. I tada, tvrdi Kljujić, „počinje rat u BiH. Znači, oni gore su mene prevarili i ubacili rat u BiH, da bi sebe oslobodili, da bi dobili tajm-aut“.[IX]
Kada se Alija Izetbegović opredelio za samostalnu BiH, mimo dogovora sa srpskim političkim predstavnicima i bez neophodnog konsenzusa sva tri konstitutivna naroda, bilo je jasno da će izbiti rat. U tom slučaju, vrhunski srpski interes je bio da taj rat traje kratko i da bude krunisan, naravno, srpskom pobedom. Ta „brza“ pobeda bi verovatno omogućila i život Krajini. Nažalost, nije bilo tako.
Srpski protivnici u ratu – Hrvati i bosansko-hercegovački Muslimani – oduvek su rat u Hrvatskoj i BiH tretirali kao jednu celinu, kao jedan konflikt, koji su, po njima, izazvali Srbi zarad stvaranja Velike Srbije. Strategijski posmatrano, bez namere da se pokreće polemika o hrvatskoj i muslimanskoj percepciji uzroka rata, to i jeste bio jedinstven rat, sa jednim opštim ratištem koje se pak delilo na dva posebna ratišta – hrvatsko i bosansko-hercegovačko.
Na srpskoj strani, iako je SR Jugoslavija obilato pomagala obe srpske vojske preko Drine – SVK (Srpsku vojsku Krajine) i VRS (Vojsku Republike Srpske) – i iako je krajnjom koordinacijom krupnih vojnih poduhvata rukovođeno iz Beograda, suštinski, mentalno i strategijski, Republika Srpska Krajina i Republika Srpska su uvek tretirane kao dva odvojena problema i vojno-politička izazova. Nakon probijanja koridora u Posavini u junu 1992. godine (u čemu su učestvovale i jedinice iz RSK) i pored deklarativnog izjašnjavanja u prilog jedinstvene sudbine prekodrinskih Srba, i uprkos proklamovanoj najužoj vojnoj saradnji, vojna i politička vođstva RSK i RS uglavnom su „gledala samo svoja posla“.
Ali vratimo se ovde upotrebljenoj sintagmi „brza pobeda“. Šta je značila u ratu u BiH brza pobeda Srba? Brza pobeda je podrazumevala okončanje rata u BiH u drugoj polovini 1993. godine. Zašto baš tada? Nakon uspešne zimsko-prolećne ofanzive VRS u istočnom delu Republike Srpske, kada su muslimanske snage zajedno sa civilima sabijene u tri „mišije rupe“ – Srebrenicu, Žepu i Goražde, i kada se hrvatsko-muslimanski sukob razbuktao punom snagom, i kada se Fikret Abdić u Velikoj Kladuši sve više udaljavao od muslimanske vlasti u Sarajevu, stekli su se svi uslovi da VRS sa jednom ili dve napadne operacije strategijskog nivoa okonča rat, odnosno primora muslimansku stranu da obustavi vojna dejstva. Dakle, ključni period rata za srpsku stranu moglo je da bude razdoblje od jula do novembra-decembra 1993. godine.
O izboru vojišta za izvođenje takve operacije/takvih operacija može se diskutovati. Čini se ipak da su se dva sektora izdvajala kao posebno atraktivna. Prvi se odnosi na pravac Olovo – Vozuća, čijim bi se ovladavanjem omogućilo cepanje muslimanske teritorije na dva velika dela i potpuna izolacija za Muslimane značajnog Drugog korpusa Armije BiH, kao i uspostavljanje unutrašnjeg operacijskog pravca za VRS „posred Bosne“. Drugi sektor se odnosi na bihaćko-cazinski džep, muslimansku enklavu od oko 2.000 kvadratnih kilometara,[X] izuzetno gusto naseljenu, na čijoj je teritoriji delovao možda najagilniji korpus Armije BiH – Peti. Taj korpus je vezivao uz sebe elemente čak pet srpskih korpusa – tri iz SVK i dva iz VRS. Eliminisanjem bihaćkog džepa srpske snage bi se znatno rasteretile, i omogućilo bi se njihovo preusmeravanje na druge frontove.
Naravno da su i u vrhu VRS znali za potencijalne pozitivne efekte izvođenja ovakvih operacija, i njihova realizacija je i pokušavana, međutim to je činjeno bez valjane pripreme i bez dovoljno snaga. Takođe, nije uopšte eksploatisan muslimansko-hrvatski sukob na operativno-strategijskom nivou. Umesto da su se veštim potezima dojučerašnji saveznici – Hrvati i Muslimani – antagonizovali do krajnjih granica, do toga da bilo kakvo njihovo pomirenje postane nemoguće, srpska politika se svela na trgovinu, iznajmljivanje materijalno-tehničkih sredstava obema stranama (hrvatskoj nešto više) i na čekanje da srpski neprijatelji, sami, kroz međusobni sukob, osim vlastitih, ostvare i srpske ciljeve rata – praktično da se oni „dostave na tacni“.
Ovo nije nikakva naknadna mudrost. Već tada je bilo pojedinaca koji su pronicljivo videli u tom sukobu potencijal za kapitalne srpske političke i vojne dobitke. Recimo, u avgustu 1993. godine ministar inostranih poslova RSK Slobodan Jarčević je u svom memorandumu apelovao na Beograd i Pale da se redefinišu srpski politički i strategijski ciljevi, odnosno da se pomognu Muslimani u borbi protiv HVO-a i HV, i posebno u svojim operacijama ovladavanja donjim tokom Neretve i izbijanja na more, i da se tako zada Hrvatskoj smrtni udarac.[XI] Drugim rečima, da se jedan od aktera „izbaci iz igre“ ili postavi u trajno nepovoljan strategijski i politički položaj.
Da je 1993. godina mogla da bude prelomna u pozitivnom smislu za srpsku stranu, mislili su i analitičari CIA-e, koji su u dvotomnoj studiji Balkan Battlegrounds: A Military History of the Yugoslav Conflict, 1990-1995, sumirajući ratna dešavanja te godine zaključili da je VRS propustila priliku da eksploatiše situaciju (nastalu hrvatsko-muslimanskim sukobom, prim. aut.) sa direktnim pokušajem da uništi Armiju BiH. Prema njihovom mišljenju, VRS je ignorisala priliku da pregazi tuzlanski i zenički region – srce muslimanske Bosne – sa velikim operacijama. Tako su, smatraju oni, Srbi 1993. godine imali poslednju šansu da sasvim dobiju rat u Bosni.[XII]
Da je VRS uspela da izvede jednu-dve takve operacije i privoli muslimansku stranu na mir sa pozicije pobednika, srpska strana bi mogla da računa na mirovno rešenje, poput Oven-Stoltenbergovog plana, plus dodatne pogodnosti za RS, ne toliko u teritorijalnom koliko u statusnom smislu (pravo na držanje vlastitih oružanih snaga, lakši modalitet otcepljenja). Ne bi to bila Velika Srbija, već jedna labava konfederalna BiH, tek toliko da bosansko-hercegovački Muslimani lakše progutaju gorku pilulu u vidu političkog rešenja koje praktično i pravno verifikuje njihov vojni poraz, kao i međunarodna zajednica, koja bi se mogla umiriti makar formalnim očuvanjem integriteta BiH.
Mir bi omogućio da oživi privreda u BiH, od čega bi i Krajina imala vrlo opipljive koristi. VRS ne bi bila rasformirana, već bi kao pobednička vojska garantovala ne samo postojanje RS, već i brzu i efikasnu pomoć RSK u slučaju hrvatske agresije. Srbija bi lavovski deo pomoći koju je primala VRS mogla da preusmeri na SVK. Možda najvažnija konsekvenca bio bi silno podignut moral u svim srpskim zemljama i stvaranje svesti da je pobeda moguća i pored izuzetno nepovoljnih međunarodnih okolnosti.
POČETAK SRPSKE AGONIJE
Hrvatska vojska je tokom 1993. godine pokazala da izrasta u ozbiljan vojni faktor i ta činjenica je demonstrirana u operacijama Maslenica i Medački džep. Ipak, te godine, ona je u pogledu spremnosti, obučenosti i opremljenosti, još uvek bila daleko od stanja koje je dosegla dve godine kasnije. Dakle, u tom periodu, ona još ne bi bila sposobna da izvede napadnu operaciju strategijskog nivoa, poput Oluje, a docnije to bi bilo teže s obzirom da bi VRS bila u daleko boljem stanju posle gore opisanog hipotetičkog primirja, nego što je realno bila u leto 1995. godine.
S obzirom da su tokom rata oba srpska neprijatelja jačala – i organizaciono i tehnički – dok je srpska strana usled međunarodne ekonomske blokade bivala sve iscrpljenija, iz ove perspektive deluje banalno teza da je „brzo okončanje“ rata bio vrhunski srpski interes. Ali čini se da mnogima u Beogradu, pre svega, to nije baš bilo najjasnije. Treba se podsetiti da je te iste 1993. godine u SRJ besnela jedna od najžešćih hiperinflacija na svetu, posredstvom koje se (kroz izvlačenje deviza od građana za bezvredni dinar), pored ostalog, finansirao i rat u BiH, kao i sve potrebe RSK. Srpsko društvo je, posebno u drugoj polovini 1993. godine, zbog hiperinflacije dovedeno do ivice pucanja pa je, između ostalog, i zbog toga trebalo rat pobedonosno okončati te iste godine.
To se nije desilo, i već naredne 1994. godine, počinje polagano, ali sigurno srpska agonija. U martu te godine u Vašingtonu se potpisuje sporazum kojim se okončava sukob između Hrvata i bosansko-hercegovačkih muslimana. U leto, usled odbijanja plana Kontakt grupe (što se pokazalo kao, dugoročno posmatrano, ispravan potez), Srbija je uvela sankcije Republici Srpskoj i blokadu na Drini. Iz ove perspektive, ovaj potez Beograda, odnosno samog Slobodana Miloševića, bio je refleks sve manjeg borbenog entuzijazma, a sve većeg podozrenja, zamora i malodušnosti u srpskom rukovodstvu i kod njega lično. U sve tri srpske države, njihova vođstva su sve češće, suočeni sa sve sumornijim izgledima oko okončanja rata, pokušavala da prave separatne i čak poluprivatne kombinacije sa stranim činiocima, zarad izlaska iz situacije čiji se pozitivan kraj sve manje nazirao. Nije se prezalo od trgovine teritorijama i ljudima, kao ni od prepuštanja srpskih etničkih krajeva neprijateljskoj strani.
Polako su dolazili na naplatu neznanje, nesposobnost, možda i nepostojanje želje srpskih političkih i vojnih elita da završe rat u BiH 1993. godine. S druge strane Hrvatska je nastavljala da jača svoje oružane snage u svakom pogledu (organizaciono, stručno, tehnički, doktrinarno), što je značajno bilo olakšano činjenicom da joj je bilo omogućeno uzimanje kredita u inostranstvu. Tako je ljudstvo u HV, pored šovinističke indoktrinacije, bilo i obilato finansijski motivisano i obezbeđeno. Te iste 1994. godine, u novembru, pred naletom jedinica sada pomirenih HVO-a i Armije BiH-a, pada Kupres sa okolinom (nekoliko stotina kvadratnih kilometara) i počinje višemesečno „nabacivanje i stezanje omče oko Knina“.
Pad Kupresa i postepeno ali sigurno hrvatsko ovladavanje Dinarom samo su dodatno potvrdili kako su ratne sudbine Krajine i Republike Srpske usko povezane i kako se, u stvari, sudbina Krajine najvećim delom rešava, ne u njenom direktnom sučeljavanju sa Hrvatskom, već na bojištima BiH.
(NASTAVIĆE SE…)
Dr Nebojša Vuković je saradnik Instituta za međunarodnu politiku i privredu. Stavovi izneti u tekstu predstavljaju lične stavove autora, a ne institucije u kojoj je zaposlen.
________________________________________________________________________________
UPUTNICE:
[I] Veljko Kadijević, Moje viđenje raspada, Politika, Beograd, 1993, str. 134.
[II] Isto, str. 135.
[III] Miroslav Lazanski, „Šta se krije iza oslobađanja Šešelja?“, Intermagazin, 3. april 2016, http://www.intermagazin.rs/miroslav-lazanski-sta-se-krije-iza-oslobadjanja-seselja/?lang=cir
[IV] „Spomenik neznanom dezerteru“, Vreme, 28. februar 2008, https://www.vreme.com/cms/view.php?id=592022
[V] Goran Gazdek, „U rodnom selu Boška Buhe“, 28. februar 2019, https://banija.rs/novosti/drustvo/19047-u-rodnom-selu-boska-buhe.html
[VI] Davor Butković, „I Srbi su branili Hrvatsku“, Jutarnji list, 06. studeni 2010, https://www.jutarnji.hr/naslovnica/i-srbi-su-branili-hrvatsku-1891017
[VII] Isto
[VIII] Veljko Kadijević, Moje viđenje raspada, op. cit. str. 142-143.
[IX] Dokumenti Predsjedništva Bosne i Hercegovine 1991-1994, priredio Tomislav Šimić, National Security and the Future, 1-2(7) 2006, str. 85.
[X] Balkan Battlegrounds: A Military History of the Yugoslav Conflict, 1990-1995, Vol. 1, CIA, Washington DC, 2002, p. 148.
[XI] Slobodan Jarčević. Izbor trenutnih ratnih ciljeva RSK i RS. Državna tajna. Broj: DT. 1/93. Citirano prema: Miroslav Tuđman, Strateški ciljevi bošnjačke politike https://www.researchgate.net/publication/281119438_Strateski_ciljevi_bosnjacke_politike_1993-1994
[XII] Balkan Battlegrounds: A Military History of the Yugoslav Conflict, 1990-1995, op. cit. p. 207.
Naslovna fotografija: Peter Turnley/Corbis/VCG via Getty Images
Izvor Novi Standard
