Prvi deo teksta možete pročitati OVDE.
Kada je 1781. godine umro mitropolit Sava, umjesto njega na čelo Cetinjske mitropolije došao je Arsenije Plamenac. Mitropolit Plamenac bio je jednako politički neupućen i nezainteresovan kao i njegov prethodnik, a njegov ugled bio je još gori nego Savin. To je omogućilo arhimandritu Petru Petroviću Njegošu da već 1782. godine postane vodeća politička ličnost u Crnoj Gori. Mitropolit Arsenije umro je maja 1784. godine, a arhimandrit Petar Petrović je oktobra iste godine posvećen za mitropolita u Sremskim Karlovcima.
Nakon hirotonisanja uputio se u Rusiju ne bi li obnovio tradicionalne veze i predstavio se kao jedini gospodar u Crnoj Gori. Međutim, on nije dočekan kako je očekivao. Novembra 1785. godine ruska vlada donijela je odluku o njegovom protjerivanju. Dok je mitropolit Petar bio u Rusiji, skadarski Mahmud-paša Bušatlija napao je Crnu Goru sa ciljem da je učini dijelom njegovog pašaluka, a pašaluk nezavisnom (albanskom) državom.
Oko 18.000 Bušatlijinih vojnika je sredinom juna 1785. godine napalo Crnu Goru i za svega nekoliko dana Crna Gora je bila pokorena. Nakon ovog napada uslijedilo je zatišje, jer je Bušatlija bio opterećen sukobom sa Portom, od koje se bio odmetnuo. Međutim, posle 1793. godine, Bušatlija reguliše odnose sa centralnom vlašću i ponovo pravi planove za zauzimanje Crne Gore. Ubrzo u julu 1796. godine on napada Crnu Goru kod Martinića. Tu je Bušatlija doživio težak poraz, a sam paša je ranjen.
Međutim, Mahmud-paša Bušatlija koji je superiorno pobjeđivao i sultanovu vojsku nije se mirio sa porazom od Crne Gore. Već avgusta iste godine spremao je novi pohod. Do ponovnog napada došlo je septembra 1796. godine. Prema tvrdnjama ruskog đakona Aleksija, savremenika događaja, Bušatlijina vojska imala je navodno 23.000 ljudi a crnogorska, koju je predvodio mitropolit Petar I, imala je nešto manje od četiri hiljade. Do bitke je došlo 22. septembra 1796. godine na Krusima (selo nedaleko od Podgorice). U ovoj bici, Bušatlijina vojska doživjela je katastrofalan poraz, a sam paša je izgubio život. Međutim, treba naglasiti da je ova pobjeda imala veći politički nego vojni značaj. Posle ove bitke nijedan turski velikodostojnik, pa ni sultan, nije više tražio bilo kakve dažbine, niti je zahtijevao bilo kakve izjave o priznanju sizerenstva.
DOBA PETRA I
Posle ovih pobjeda, Petar I je odlučio da se obrati ruskoj vladi, smatrajući da je došao pogodan trenutak za traženje zvaničnog ruskog pokroviteljstva. Zbog toga je odlučeno da se u Rusiju pošalje Nikola Ćirković, ruski državljanin rođen u Podgorici. Ćirković je uspio da početkom februara 1797. godine bude primljen kod cara Pavla. Međutim, car nije ispunio želju Crne Gore, iz prostog razloga što bi to bio presedan u međunarodnim odnosima. Na Cetinju su bili uporni, pa su krajem maja 1798. godine odlučili da u Rusiju pošalju novog izaslanika – arhimandrita Stefana Vučetića. Prema instrukcijama koje mu je dao mitropolit Petar, arhimandrit Vučetić je trebalo da izvijesti ruskog cara o prilikama u Crnoj Gori, da zatraži od cara da pošalje jednog oficira, i da izdejstvuje isplatu zaostale novčane pomoći i ponovi molbu za „javno pokroviteljstvo Rusije nad Crnom Gorom“.
Krajem jula 1798. godine, arhimandrit Vučetić je stigao u Petrograd. Tamo je upoznao ruske zvaničnike sa molbom. Vlada Rusije nije htjela da razmatra zahtjev o zvaničnom pokroviteljstvu nad Crnom Gorom, ali je ostale zahtjeve, posebno one materijalne prirode, odmah riješila. Odlukom ruske vlade, najprije je donijet akt o isplati novčane pomoći Cetinjskom manastiru za šest godina unaprijed, kao i odluka o donaciji 2.000 rubalja za kupovinu crkvenih stvari. Za „narodne potrebe“ određeno je da se isplaćuje 1.000 dukata godišnje. Ruska vlada donijela je i odluku da se carskom gramatom utvrdi da će Rusija uvijek štititi Crnu Goru od pritisaka Austrije i Turske. Takođe, ruski diplomatski predstavnici u Dubrovniku, Carigradu, Beču i Napulju dobili su posebne instrukcije o pružanju pomoći Crnoj Gori.
Dok je mitropolit Petar I nastojao da obezbijedi rusku političku i materijalnu podršku, u susjedstvu Crne Gore dolazi do značajnih promjena. Mletačka republika, koja je u srednjem vijeku postala susjed Crnoj Gori, prestala je da postoji. Sredinom 1797. godine, Napoleonove trupe srušile su Republiku. Prema ugovoru u Lebenu, Austriji je pripala Istra, Dalmacija i Boka kotorska. U vrijeme kad je Crna Gora dobila novog susjeda, mijenja se ruska politika prema Crnoj Gori. Ruski car Aleksandar, koji je nakon ubistva cara Pavla došao na presto, nije pokazivao preveliku naklonost prema Crnoj Gori. Saznavši za rusku nezainteresovanost, mitropolit Petar I je počeo da traži saveznika u Napoleonovoj Francuskoj. Početkom 1802. godine, Petar I je ponudio Francuzima vojničku pomoć u ratu sa Turcima, a kasnije je tu pomoć saopštio i u pismu Napoleonu.
O ovim mitropolitovim aktivnostima saznao je ruski konzul u Dubrovniku, koji je o tome odmah obavijestio Petrograd. Mitropolit je označen kao nosilac frankofilske struje u Crnoj Gori. Ovakve aktivnosti mitropolita bile su opasne za ruske nacionalne interese na Balkanu, pa je doneta odluka da se mitropolit ukloni sa vlasti. Najprije je Sveti sinod Ruske pravoslavne crkve zatražio od mitropolita Petra da napusti položaj, optužujući ga da je zapostavio crkvu u Crnoj Gori i da je zloupotrijebio rusku pomoć za Crnu Goru. Takođe, ruski Sveti sinod je ocijenio da se mitropolit, stupajući u veze sa neprijateljima svoje zemlje, ogriješio prema svojoj otadžbini, i da zbog toga nije više dostojan da bude mitropolit. Crnoj Gori je tada preporučeno da izabere novog mitropolita, a ovim povodom se oglasio i ruski car. Međutim, stanovništvo u Crnoj Gori bilo je snažno uz mitropolita. Upravo jaka podrška naroda uticala je na neuspjeh misije grofa Marka Ivelića, koji je 1804. godine došao u Kotor.
Planirani prevrat u Crnoj Gori, koji je trebalo da počne izazivanjem pobune a završi svrgavanjem mitropolita, nije uspio. Ivelić je bezuspješno pokušavao da uhapsi mitropolita i uputi ga u zatočeništvo u Sibir. Mitropolit nije htio doći na Ivelićev poziv u Kotor, gdje je čekao ruski ratni brod na koji je trebalo nasilno ukrcati mitropolita Petra I i odvesti ga u Sibir. Zbog svega navedenog, u Petrogradu je odlučeno da se u Crnoj Gori pošalje novi izaslanik, čiji je zadatak bio da riješi nesporazum sa Crnom Gorom. Za carskog izaslanika određen je Aleksandar Mazurevski, a nakon njegovog imenovanja doneta je odluka o osnivanju ruskog konzulata u Kotoru 1804. godine. Za prvog ruskog konzula imenovan je Aleksandar Mazurevski. Naredne godine, na Cetinje je stigao još jedan ruski izaslanik Stefan Sankovski, koji je donio pomoć od 3.000 dukata i carsku gramatu kojom se potvrđuje davnašnja naklonost prema Crnoj Gori. Početkom 1806. godine Crna Gora je zajedno sa Rusijom zaposjela Boku kotorsku, a zatim su se sa ruskim trupama uputili prema Konavlima i Dubrovniku.
Združeno crnogorsko-rusko ratovanje protiv Francuza okončano je 1807. godine, budući da su mirom u Tilzitu, sklopljenom između Napoleona i ruskog cara Aleksandra, ove oblasti pripale Francuskoj. Francuska vlast je trajala do 1814. godine kada u Boku dolaze Austrijanci. Mitropolitu je 1817. godine određena lična penzija od 300 dukata, takođe Rusija je uslišila vladičinu molbu da se Cetinjskom manastiru da novac za proteklih 10 i sledećih šest godina. Vladika Petar I Petrović Njegoš preminuo je oktobra 1830. godine. Vladika je zakleo Crnogorce i Brđane na „vjernost pobožnoj i hristoljubivoj Rusiji“. Svom nasledniku Petru II ostavio je zavjet: „Bogu se moli i Rusije se drži“, što je ovaj i ispunio.
NjEGOŠEVA CRNA GORA
Kada je oktobra 1830. godine umro mitropolit Petar I Petrović Njegoš, glavarski Zbor odmah je za vladara priznao njegovog izabranika Radivoja (Rada) koji je imao 17 godina. Novi mitropolit je tada imao monaški čin, a februara naredne godine rukopoložen je za arhimandrita. Prilikom uvođenja u monaštvo, Radivoje je dobio ime Petar (Petar II). Uprkos tome, savremenici će ga često zvati „vladika Rade“, a ponekad i „vladika Njegoš“ ili samo „Njegoš“.
Njegoš je ispoštovao stričevu zakletvu i vrlo brzo stupio u kontakt sa ruskim konzulom u Dubrovniku Jeremijom Gagićem, inače porijeklom Srbinom iz Gruže. Gagić je novom crnogorskom vladaru davao korisne političke i diplomatske savjete, s obzirom na to da je novi crnogorski vladar tada imao nepunih 17 godina. Još jedan ruski diplomata je pružao pomoć Njegošu da se snađe u komplikovanim međunarodnim odnosima u kojima se nalazila Crna Gora zbog isprepletanih uticaja i interesa Turske, Austrije i Rusije na ovom prostoru, a to je bio ruski poslanik u Carigradu Apolonarije Butenjev. On je sa istom doslednošću i upornošću branio na Porti, kako interese Srbije za vreme vlasti kneza Miloša Obrenovića, tako i interese Njegoševe Crne Gore.
Njegoš je, takođe, veoma rado prihvatao savjete od Ivana Vukotića koji je još u vrijeme vladavine Petra I otišao u Rusiju u svojstvu njegovog ličnog predstavnika u ovoj zemlji. Boraveći duže vremena u Petrogradu, Vukotić je uočio mnoge korisne stvari u funkcionisanju ruske državne uprave, uvjeren da to treba primijeniti i u Crnoj Gori. Po povratku na Cetinje, Vukotić je stupio u kontakt sa Njegošem i predložio mu da osnuje Senat, kao jednu važnu polugu državnog ustrojstva Crne Gore.
Njegoš je to prihvatio i tako je nastala prva zvanična institucija u Crnoj Gori koja je odigrala ključnu ulogu u stvaranju crnogorske državnosti. Vukotić je takođe zaslužan što je ustanovljena i institucija plemenskih kapetana, kao značajnih organa vlasti. Da bi ispoljio svoju duhovnu bliskost sa Ruskom pravoslavnom crkvom, Njegoš je početkom 1833. godine otputovao u Petrograd da bi tamo bio hirotonisan za mitropolita. Crkvenoj svečanosti hirotonisanja prisustvovao je i ruski car Nikolaj I, čime je ruski dvor ukazao čast i povjerenje kako vladici tako i Crnoj Gori. Prisustvo ruskog suverena na ovoj crkvenoj svečanosti mnogo je značilo za cetinjskog vladiku, jer mu je ulilo „dodatno samopouzdanje“. Sam Njegoš je o ovom događaju rekao: „Takvih veselih dana više u svom životu viđeti neću“.
Drugi put Njegoš je krenuo u Rusiju u maju 1837. godine, ali ovoga puta je doživio neprijatnosti koje su poticale iz Crne Gore. Naime, bivši predsednik crnogorskog Senata Ivan Vukotić, koji je u Rusiji uživao veliki ugled jer je imao status ruskog plemića, optužio je Njegoša na petrogradskom dvoru za navodne nepravilnosti u rukovođenju zemljom. Zbog toga je vladika zadržan u gradu Pskovu da bi se provjerili navodi Vukotićeve optužbe. Sva sreća što se u sve ovo umiješao Konstantin Rodofinikin, načelnik Istočnog departmana ruskog Ministarstva spoljnih poslova koji je dobro poznavao situaciju na Balkanu jer je za vrijeme Prvog srpskog ustanka bio predstavnik Rusije kod Karađorđa. Rodofinikin je argumentovano odbranio Njegoša od neopravdanih optužbi i vladika je primljen na dvoru. Ruski car Nikolaj I je pažljivo saslušao Njegoševe zahteve, koji su se odnosili na mogućnost doseljavanja Crnogoraca u Rusiju zbog gladi koja je vladala u zemlji, kao i o ruskoj pomoći prilikom utvrđivanja granica i dobijanja novih teritorija.
Car je imao razumijevanja za Njegoševe opravdane zahtjeve, što pokazuje odluka ruskog dvora da se pomoć Petrograda Crnoj Gori poveća sa 1.000 na 9.000 zlatnih dukata godišnje. Car Nikolaj je imao razumijevanja i za ostale Njegoševe zahteve, pa je izdao naređenje da se u Crnu Goru uputi potpukovnik Ozerovski koji će pomoći cetinjskim vlastima prilikom teritorijalnog razgraničenja sa Austrijom. Tokom svog boravka na Cetinju, Ozerovski je stekao povoljno mišljenje o Crnoj Gori i o njenom narodu. Kako tvrdi Ivan Ivačić (austrijski načelnik u Kotoru) „Ozerekovski je bio neobično naklonjen Crnoj Gori i Njegošu. Na sva usta je hvalio Njegoševu okretnost, njegovu energiju i njegove sposobnosti“. Tako je vladika stekao u Petrogradu iskrene prijatelje i zagovornike dobrih odnosa carskog dvora i Cetinja. Car svih Rusa bio je zadovoljan misijom Ozerovskog i zato ga je unaprijedio u čin pukovnika, podarivši mu uz to zlatnu tabakeru sa brilijantima.
Istoričar Jovan Milićević kaže: „Odnosi ni sa jednom državom nisu bili tako značajni za Njegoševu Crnu Goru kao sa Rusijom. Može se slobodno reći da Crna Gora ni u jednom drugom razdoblju svoje istorije nije bila toliko vezana za Rusiju kao u Njegoševo vrijeme, i da ti odnosi nisu nikad bili tako značajni za razvoj Crne Gore i na spoljnom i na unutrašnjem planu. Njegoš je bio jedini cetinjski mitropolit-vladar koga je zavladičio predstavnik Ruske crkve. Rusija se nikada nije toliko angažovala u crnogorskim poslovima za vladavine bilo kojeg drugog vladara Crne Gore. Nikad dotle se toliki broj crnogorskih đaka nije školovao u Rusiji, iz koje je Njegoš dobijao i knjige na dar. Ruski car je ne jednom slao na poklon žitarice Crnoj Gori, što je bilo naročito važno za vrijeme gladnih godina. Ali najvažnija činjenica u sklopu crnogorsko-ruskih odnosa bila je ruska novčana pomoć (pokloni i zajmovi, ono prvo mnogo više), jer je Crna Gora zahvaljujući njoj mogla da plaća činovnike svojih tek uvedenih ustanova državne uprave, a to je bio veoma važan razlog za njihovo održanje. Toga je bio svestan i sam vladika“, kaže Jovan Milićević. U trenutku najplodotvornijih rusko-crnogorskih odnosa i veza, 1851. godine prerano je umro vladika Petar II Petrović Njegoš, i ostavio veliku prazninu u tim odnosima.
Petar II je 1850. godine, dok se teško bolestan liječio u Boki kotorskoj, napisao testament. Svoju poslednju volju vladika je saopštio u pet tačaka, od kojih se četiri odnose na raspodjelu novca, a jedna na najvažnije političko pitanje – određivanje naslednika. „Za naslednika mojega ostavljam Danila, Stankova sina, a mojega sinovca“, kaže vladika, i dodaje: „Njemu ostavljam vladičestvo kako je od starine uzakonjeno u Crnu Goru, istome Danilu svekoliko moje i dvižimo i nedvižimo što imam u Crnu Goru ostavljam, a preporučujem mojemu bratu Peru da Danila u svačemu kako svojega sina nastavljaju doklen se Danilo učini sposobnim narodom upravljati“.
Original testamenta je mitropolit Petar II, „za višu sigurnost i tačnost“, poslao u ruski konzulat u Dubrovniku. Ispostaviće se da je to bila mudra odluka jer njegovom bratu Peru, tada najmoćnijem i najbogatijem čovjeku u Crnoj Gori, ni na kraj pameti nije bilo da vrhovnu vlast prepusti neuglednom sinovcu. Međutim, protiv odluke mitropolitivog brata prvi se pobunio ruski konzul u Dubrovniku, smatrajući da se time narušava testament, a odmah posle ruskog konzula se pobunio i Danilo Stankov, koji se tada nalazio u Beču. Ruska vlada je takođe jasno naglasila da se vladičin testament mora bezuslovno poštovati. Ubrzo potom, glavarska skupština je januara 1852. godine potvrdila Danilov izbor za gospodara Crne Gore. Danilo je tada imao 26 godina.
NOVI OBLIK VLADAVINE
Nedugo nakon što je njegov izbor za gospodara potvrđen u skupštini, Danilo je počeo da se priprema za put u Rusiju. U Rusiji je trebalo da bude posvećen za vladiku, a prije toga da dobije duhovnički čin. Zasigurno tih dana, Danilo je odlučio da prekine teokratsku tradiciju u Crnoj Gori, i da u Petrogradu, umjesto mitropolitskog čina, dobije knjaževsko zvanje. On jednostavno nije želio da bude poglavar države i crkve, već samo svjetovni vladar. Razdvajanje svjetovne i duhovne vlasti u Crnoj Gori odgovaralo je i Danilovoj prirodi, jer on po svom temperamentu i nije bio prikladan za mitropolita. Zato, kada je februara 1852. godine krenuo u Rusiju, Danilo je već donio odluku da zatraži od ruskog cara da prizna novi oblik vladavine u Crnoj Gori.
Nesumnjivo po unaprijed dogovorenom scenariju, na Cetinju se u to vrijeme sastao Senat, i donio odluku o proglašenju Crne Gore za naslednu knjaževinu, a Danila za naslednog knjaza. Odluka je donesena 7. marta 1852. godine. Senatori su odluku uputili ruskom caru, tražeći da je podrži i odobri. Ova odluka Senata Crne Gore, koja je sadržala i molbu ruskom caru, stigla je u Petrograd prije Danila, tako da je car Nikolaj I, kada je primio Danila 15. juna u zvaničnu audijenciju, već imao gotovu odluku o priznanju Crne Gore za knjaževinu. Car Nikolaj I je otprilike rekao Danilu da Rusija poštuje pravo Crne Gore da samostalno bira oblik vladavine, pa time priznaje i proglašenje Crne Gore za knjaževinu, a Danila za knjaza.
U vrijeme turskog napada na Crnu Goru 1853. godine kao odlučujuće se pokazalo miješanje ruske, a takođe i austrijske diplomatije. Tada je ruski poslanik u Istanbulu A. P. Ozerov zahtijevao obustavljanje vojne intervencije, jer je Crna Gora „slobodna zemlja“ čije stanovništvo „nikada Turcima nije plaćalo dažbine“, a Porta „nikada nije tamo imala pravo suvereniteta“. Sa nešto drugačijih pozicija nastupao je Beč koji je naglašavao da se Porta nikad nije odricala prava na Crnu Goru, ali samo nije bila u stanju da se njime koristi, što je, otvoreno govoreći, više odgovaralo istini. Generalni ishod rusko-austrijskih napora za zaštitu Crne Gore, A. M. Gorčakov, koji je 1856. postao ministar spoljnih poslova Rusije, ocijenio je na sledeći način: „Kada je 1853. godine turska armija od 40 hiljada vojnika prijetila da stavi tačku na njenu samobitnost, austrijska vlada, po volji i na insistiranje imperatorskog dvora, zajedno sa njim, uzela je aktivno učešće u očuvanju nezavisnosti Crne Gore“.
Krimski rat se završio Pariskim mirom koji je suštinski suzio mogućnosti Rusije na Balkanu. U toku pariskih pregovora, Crna Gora je pokušavala da od velikih sila izdejstvuje nezavisnost. Liniju ruske diplomatije po tom pitanju knjazu Danilu predstavio je ruski konzul u Dubrovniku P. N. Stremouhov koji je posjetio Cetinje u novembru 1856. On je saopštio da se ruska vlada, u datom trenutku, nalazi u teškoj situaciji koja predstavlja posledicu poraza u Krimskom ratu, i ne može službeno da prizna nezavisnost Crne Gore. Ali, ona ne treba da priznaje suverenitet sultana, jer kad bi se tako nešto desilo, ruska vlada to „ne bi odobrila niti priznala“. Pritom je učesnicima pregovora u Parizu ruska vlada izjavila da je ona faktički priznavala i priznavaće Crnu Goru kao nezavisnu državu „bez obzira na to kako na to gledaju i šta će odlučiti ostale velike sile“.
Ipak, zapadna diplomatija, vodeći svoju igru koja je računala prije svega na smanjenje ruskog uticaja na Balkanu, a u tom smislu i na udaljavanje Crne Gore od Rusije, gurala je Crnu Goru pod vlast Porte, nudeći joj u zamjenu svoje kolektivne garancije za slučaj ugnjetavanja od strane Turaka. Upravo to je bilo fiksirano poslije poraza Rusije u Krimskom ratu. Posebno se u tom pravcu potrudila Francuska, koja je pozvala kneza Danila da u februaru 1857. dođe na pregovore u Pariz. Ruski dvor, iako je bio nezadovoljan nagoviještenim zbližavanjem knjaza sa Francuzima, izjasnio se protiv svakog pritiska na Crnu Goru.
U pismu ruske vlade adresiranom učesnicima pregovora, navodi se da Rusija „žali što tu šačicu gorštaka primoravaju da prizna suverenitet sultana i tako žrtvuje svoju nezavisnost, iako pravda zahtijeva da joj se pomogne da stane u red drugih država“. Takva pozicija Rusije oduševila je knjaza, ali nije promijenila situaciju. Knjaz Danilo je, ipak, popustio pred obećanjima Francuza da će podržati težnje Crne Gore za nezavisnošću, pa je u Parizu potpisao sporazum sa francuskom vladom, prema kome Crna Gora prima na sebe obavezu da prizna svoju potčinjenost sultanu, u zamjenu za francusku zaštitu i novčanu pomoć. Ruska vlada je to negativno prihvatila. Konzul P. N. Stremouhov koji je doputovao u Cetinje sa novom novčanom pomoći i zaobilazeći kneževske strukture, počeo je da pomoć dijeli direktno stanovništvu. Optužen za podrivanje knjaževog autoriteta i on je napustio Crnu Goru.
Poslednjih dana jula 1860. godine, knjaz Danilo je bio na odmoru u Boki kotorskoj, a poslednjeg dana jula posjetio je Kotor. Nakon nekoliko sati provedenih u Kotoru, uputio se ka rivi gdje ga je čekala barka kojom je trebalo da se vrati u Prčanj. U trenutku kada je ulazio u barku, na njega je pucao crnogorski politički emigrant – Todor Kadić. Rana je bila smrtonosna. Todor Kadić, koji je atentat izveo uz podršku austrijske tajne službe, pucao je u knjaza 31. jula po starom kalendaru, odnosno, 12. avgusta po novom, a knjaz je sjutradan podlegao ranama.
DOBA KRALjA NIKOLE
Nikola I je 1860. godine naslijedio crnogorski knjaževski presto i bio je prihvaćen od strane ruske vlade kao tradicionalni saveznik na Balkanu. Privrženost Rusije Crnoj Gori i spremnost Petrograda da se izbori za crnogorske nacionalne interese ispoljila se naročito tokom srpsko-turskog rata 1876-1878, u kome je učestvovala i Crna Gora. Kao što je poznato, posle rusko-turskog rata, u okviru kog se odvijao i srpsko-turski (kao i crnogorsko-turski rat), sklopljen je Sanstefanski mir, koji je diktirala pobjednička sila – Rusija.
Po tom mirovnom ugovoru, Crna Gora je postala nezavisna država, a njena teritorija je proširena na 15.700 kilometara kvadratnih. To je bio veliki dobitak za malenu Crnu Goru, pogotovo što se ovo proširenje odnosilo na djelove plodne zemlje, kao i na dio obale Jadranskog mora. Crna Gora je u okviru svoga teritorijalnog proširenja dobila sledeće gradove: Podgoricu, Nikšić, Kolašin, Spuž, Žabljak, Plav i Gusinje, kao i pravo izlaska na morsku obalu kod Bara (godine 1880. Plav i Gusinje su vraćeni Turskoj, a Crnoj Gori je pripao Ulcinj sa obalnim pojasom do rijeke Bojane).
Iz straha da Rusija posle ovog rata ne postane još moćnija sila i ne zagospodari Bosforom i Dardanelima, što bi joj omogućilo izlazak na Sredozemno more, Engleska je počela diplomatski i vojno da mešetari u cilju poništenja i revizije Sanstefanskog ugovora. Pošto je London uspio da ubijedi veliki broj zapadnih zemalja da je potrebno da se sazove jedna međunarodna konferencija na kojoj bi se osporila i poništila teritorijalna dobit Rusije u ratu protiv Turske, sazvan je Berlinski kongres. Na njemu je provejavala antiruska atmosfera, koju su podgrijevali engleski delegati. Na Berlinskom kongresu, Engleska je igrala otvorenih karata: Crnu Goru je tretirala kao produženu ruku Rusije, dok je Tursku štitila, pošto se u Londonu smatralo da osmanlijska država predstavlja najbolju zaštitu od Ruske imperije.
Berlinski kongres je, zahvaljujući, između ostalog, i antiruskom stavu Engleske smanjio teritorije Crne Gore sa 15.700 kilometara kvadratnih, koliko je imala po San Stefanskom ugovoru, na 9.475 kilometara kvadratnih, koliko su joj dali delegati kongresa u Berlinu. Ovo je najvidljiviji primjer kako su se Rusija, a kako neke zapadne zemlje odnosile prema Crnoj Gori.
Knjaz Nikola je da bi pokazao svoju vezanost za Rusiju i ruski dvor, često putovao u Petrograd, gdje je uspostavio bliske veze sa najuglednijim ličnostima ruskog političkog establišmenta. U oktobru 1894. godine dolazi u rusku prijestonicu na sahranu cara Aleksandra III, a u junu 1896. prisustvuje krunisanju cara Nikolaja II. Vrhunac bliskosti knjaza Nikole i ruskog dvora je udaja njegovih kćerki za velike knezove iz carske porodice Romanov.
Crna Gora je posle Berlinskog kongresa ubrzano dobijala sve atribute državnosti, a istovremeno je izgrađivala solidne temelje međunarodnog integriteta. Počevši od 1879. godine, Cetinje je uspostavilo diplomatske odnose sa 10 država, među kojima su bile Rusija, Srbija, Austrougarska, Turska, Francuska, Italija, Engleska, Grčka, Bugarska i Njemačka. Najintenzivnije veze su bile sa Rusijom i Srbijom, i to ne samo političke, nego i ekonomske.
Pošto je budžet Crne Gore bio veoma ograničen, Cetinje nije moglo da uspostavi reciprocitet u pogledu diplomatskih predstavništava sa navedenim zemljama pa u mnogim evropskim prestonicama nije bilo crnogorskog poslanstva. Petrograd je izašao u susret Cetinju i preuzeo cjelokupnu crnogorsku konzularnu službu u inostranstvu. Takođe, finansijska pomoć Rusije je bila konstantna i nezamjenljiva i za vrijeme vladavine knjaza/kralja Nikole. Pred rat 1875. godine, ruska vlada izdvojila je 30.000 rubalja koje su bile potrošene za kupovinu žita u Odesi koje je zatim prevezeno u Crnu Goru. Novčana sredstva išla su ne samo na kupovinu namirnica nego i za oružje, s obzirom na to da je vojni sukob sa Turskom postajao neizbježan.
Da bi crnogorske trupe održale odgovarajuću ratnu spremnost odlučeno je bilo da se izdvoji namjenski kredit. Ruska državna banka je 1879. dodijelila Crnoj Gori 900 hiljada rubalja sa kamatom od pet procenata. Gašenje zajma trebalo je da se ostvari u roku 20 godina. Međutim, poslije 10 godina Crna Gora je mogla da isplati samo 300 hiljada rubalja. Ostali dio novca bio je otpisan, što je kasnije činjeno više puta. Rusija je 1902. godine povećala novčanu pomoć Crnoj Gori koja je, zajedno sa rashodima za gašenje crnogorskog duga Državnoj banci u Petrogradu, iznosila oko 574 hiljade rubalja, ili polovinu budžeta Crne Gore.
U toku svoje duge vladavine (od 1860. do 1918.), knjaz/kralj Nikola je održavao bliske odnose sa tri ruska cara – Aleksandrom II, Aleksandrom III i Nikolom II. Najsrdačniji su bili sa carem Aleksandrom II, jer je ruski suveren smatrao da knjaz Nikola može da bude na čelu cijelog srpskog naroda.
Međutim, sarajevskim atentatom ulazi se u vrtlog Prvog svjetskog rata. Knjaz Nikola bio je samovoljan čovjek. Bez obzira na to što je shodno ratnom planu koji je razradio generalštab Rusije, Crna Gora bila dužna da uputi svoje glavne snage za operacije po sjeverozapadnom pravcu, kralj Nikola je ignorisao te odluke. On je rasplinuo crnogorske snage, uputivši samo jedan njihov dio u Hercegovinu i novopazarski sandžak. Drugi dio vojske bio je rezervisan za zauzimanje Skadra. Kada su, u julu i avgustu 1914. godine, austrijske trupe počele ofanzivna dejstva u Hercegovini, malobrojni crnogorski odred počeo je da se povlači i počelo je dezerterstvo. Pohod crnogorske vojske na Skadar nije naišao na podršku zemalja Antante. Pokušavajući da izađe iz krizne situacije i sačuva svoju vlast, kralj Nikola se za podršku obratio Italiji i počeo separatne pregovore sa Austrougarskom. Ali, uzalud. U januaru 1916. godine, crnogorska vojska je kapitulirala.
NATEGNUTI ODNOSI
Po oslobođenju Crne Gore, Velika narodna skupština srpskog naroda u Crnoj Gori je 26. novembra 1918. godine donijela odluke: da se kralj Nikola i dinastija Petrović Njegoš zbace sa crnogorskog prestola i da se Crna Gora ujedini sa Srbijom pod dinastijom Karađorđevića, a potom tako ujedinjene stupe u zajedničku državu Srba, Hrvata i Slovenaca. Kada se Crna Gora 2006. godine, na spornom referendumu (koji su pratile velike neregularnosti) odvojila od Srbije i postala međunarodno priznata država, ponovo su uspostavljeni diplomatski odnosi sa Rusijom.
Saradnja Rusije i Crne Gore je je bila veoma intenzivna i plodonosna. Međutim, pošto je vlada Crne Gore ubrzano počela da se kreće ka NATO-u (koji Rusija iz opravdanih razloga smatra organizacijom koja ugrožava rusku bezbjednost) dolazi do zahlađenja odnosa, koji su dodatno zahladili 2014. godine, uvođenjem crnogorskih sankcija Rusiji. Tada se Crna Gora priključila sankcijama koje je prema Rusiji uvela Evropska unija, ali uz to crnogorska vlast je počela da vodi rusofobnu kampanju.
No, vrhunac nategnutosti na relaciji Moskva-Podgorica dogodio se nakon hapšenja optuženih za navodni pokušaj nasilne smjene vlasti u Crnoj Gori, na izborima u oktobru 2016. godine, čiji su organizatori, prema optužnici crnogorskog Specijalnog tužilaštva, bili dvojica ruskih državljana – Eduard Šišmakov i Aleksandar Popov, koje je crnogorska vlast optužila da su ruski agenti. U današnjem vremenu su diplomatski odnosi između Rusije i Crne Gore na izuzetno niskom stepenu, ali ne krivicom Rusije. Upravo suprotno.
(KRAJ)
Slaviša Batko Milačić je istoričar i saradnik Novog Standarda
Naslovna fotografija: Marcin Konsek /Wikimedia Commons /CC BY-SA 4.0
Izvor Novi Standard
BONUS VIDEO:
