Kada razmatramo problem srpske nacionalne svesti u prošlosti, prvo se susretnemo sa pitanjem kada su Srbi uopšte postali svesni da čine, rečju Ernesta Renana, „veliku solidarnu zajednicu, opterećenu osećanjem žrtve koja je podneta i žrtve koja će se podnositi“. Da li se uopšte može govoriti o srpskoj nacionalnoj svesti u srednjem veku, ako je natio novovekovni socijalni konstrukt, koji je začet u vreme apsolutnih monarhija a punu zrelost dostigao u liberalizmu 19. veka, kako većinski tvrdi moderna društvena nauka?
Nacionalizam Svetog Save
Nasuprot tome, srpski Zlatousti je uoči Drugog svetskog rata sa katedre Kolarčevog univerziteta poručivao Srbima kako je „nacionalizam srpski stariji od evropskog za punih 600 godina“. Ova teza Svetog vladike Nikolaja (Velimirovića) ne samo da deluje kao naučno neodrživa improvizacija sa stanovišta društvene nauke zarobljene u stereotipe okcidentalizma, već je ona i etnofiletistička iz ugla modernističko-ekumenističke teologije. Ima li simbolički jačeg dokaza o provaliji koja postoji između Nikolajeve i modernističko-ekumenističke teologije od činjenice da je Sveti vladika Nikolaj izabrao baš praznik Nedelje Pravoslavlja, kada Crkva proslavlja pobedu Pravoverja nad ikonoboračkom ali i svim drugim jeresima osuđenim na sedam Vaseljenskih sabora, da održi „etnofiletističko“ predavanje o nacionalizmu Svetog Save.
Pri tome, sveti vladika Nikolaj u svom predavanju ne samo da govori o Savinom nacionalizmu, već objašnjava i njegovu sadržinu, odnosno program delovanja prvog srpskog arhiepiskopa: „Ovaj Savin nacionalizam obuhvata narodnu crkvu, narodnu dinastiju, narodnu kulturu i narodnu odbranu. Osnovu i centar svega Svetosavskog nacionalizma čini narodna crkva. Ona je kao duh koji oživljava ceo narodni organizam, osvetljujući, zagrevajući i sjedinjujući jednom verom, jednom nadom i jednom ljubavlju,“ govorio je zlatousti vladika 1935. godine.
Novi Izrailj
Da nam istorijski izvori daju osnova da govorimo kako o Savinom nacionalizmu, tako i o srpskoj nacionalnoj ili narodnosnoj (ethnos) svesti (što je terminološki prihvatljivije sušičavom metodološkom purizmu) u doba prvih Nemanjića, pokazao je, pre svih, u svojim brojnim radovima akademik Miloš Blagojević. Tako u radu pod naslovom „Srbi – izabrani narod: O nacionalnim i državnim interesima u delima Domentijana“ Blagojević tumači deo u kome hagiograf poredi Svetog Savu sa apostolom Pavlom, jer „ne prestade učeći svoje otačastvo, svagda, dan i noć“. „Apostol Pavle je učio tri godine celu vaseljenu,“ veli Blagojević, „dok je sveti Sava poučavao celog života, dan i noć, svoje otačastvo, odnosno svoje saplemenike. Navdenom konstatacijom (hagiografa) ujedno su u prvi plan istaknuta patriotska osećanja srpskog svetitelja, kao i delatnost koja je prema tadašnjim merilima bila najvažnija za srpski narod, za otačastvo, odnosno državu“. A Svetom Simeonu i Svetom Savi je još od osnivanja Hilandara bilo najpreče da privedu Gospodu jedan novi narod, jer kao što veli Sava poručujući ocu da dođe na Svetu Goru, „iz tebe će porasti drugi Izrailj“.
Rano preminuli tumač estetike srpskih žitija i đak čuvenog Viktora Bičkova, đakon Milorad Lazić ističe kako „autorovu lokaciju čisto etničkog poimanja naroda, kao ‘privođenja Gospodu’ srpskog etnosa, koji kao celina biva prizvan na crkvenost, tj. punoću estetičke egzistencije ne treba isključiti kao mogućnost“. Da poimanje biblijskog pojma „novog Izrailja“ kod našeg srednjovekovnog klira nije bilo samo liturgijsko-eklisiološko, kako tvrdi moderna globalistička teologija koja je, rečju Ivana Iljina, „protivnik svakog izraza nacionalne samobitnosti,“ jasno svedoči zapis arhiepiskopa Nikodima iz 1319. godine: „svєtago našєgo gospodina Simєѡna i novago mirotočьca vь novoroždennѣmь Izrailы, rєkšє v srьp ‘ scѣi zєmli“. Pošto „novi Izrailj“ sa srpskim narodom izjednačava, kako primećuje M. Blagojević, „ne jedan učeni monah, već srpski arhiepiskop Nikodim, onda se s razlogom može zaključiti da je takav bio i stav zvanične Srpske crkve“.
Nacionalni predznak
Dok Nemci do 19. veka, kako ukazuje Hagen Šulce, Carstvo nisu doživljavali kao otadžbinu već pokrajinu čiji su bili podanici, pa su sebe definisali „kao Saksonca ili Bavarca“, a „u pokrajinskom knezu su videli pater patriae,“ dotle srpska monaška elita u delima delima dinastičke književnosti daje monarhiji jasan nacionalni predznak. Tako Danilov nastavljač opisujući stanje posle bitke kod Velbužda veli: „od sada srpsko kraljevstvo i bugarsko carstvo biće ujedno sastavljeni i biće mir“.
U Engleskoj je u sudstvu latinski jezik bio zamenjen engleskim tek tokom Kromvelove nacional-revolucionarne diktature (1652. g), a u Francuskoj se krajem 18. veka samo u 15 od 83 departmana govorio francuski jezik. Nasuprot tome, Srbi zahvaljujući trudu Svetog Save već početkom 13. veka dobijaju na srpskom jeziku najprestižniju pravnu zbirku onog vremena – Nomokanon u 14 titula („a našim jezikom se kažu Zakonopravilo“), a u Studenici prve freske sa natpisima na srpskom. Zakoni i freske na srpskom jeziku najbolji su dokaz u prilog Nikolajevoj tvrdnji da Savin nacionalizam uključuje narodnu državu i narodnu kulturu.
Savin hilandarski i studenički rad na stvaranju zakonodavstva, književnosti i freskoslikarstva na narodnom jeziku ne bi bio održiv da „samodržavno“ srpsko otačastvo („samodržavno“ je u međunarodno-pravnom smislu postalo sa krunisanjem Stefana Prvovenčanog 1217. godine) nije 1219. godine postalo i „samoosvećeno“ dobijanje samostalne narodne Crkve, u kojoj više nije bilo mesta za dvojicu episkopa Grka. Nema uverljivijeg dokaza o Savinom rodoljublju od jetke kritike ohridskog arhiepiskopa Dimitrija Homatijana, inače vatrenog panheleniste i pobornika istočnog papizma. Savino napuštanje Svete Gore i rad na sticanju autokefalnosti bio je za Homatijana dokaz da je Savu „porobila ljubav prema otadžbini, otrgnuvši ga iz utvrđenja – Svete Gore, te podvižnika pretvorila u upravitelja i staratelja za svetovne stvari“.
Narodni zadatak
Srpska nacionalna svest, formirana u srednjem veku u okrilju autokefalne Crkve kao prevashodno zavetni identitet jednog etnosa preobraženog u „narod Božiji”, bila je na početku 20. veka na pragu da se uspešno transformiše u nacionalnu svest jedne moderne masovne političke nacije. Formiranje jugoslovenske države, a naročito prelazak sa ideologije kompromisnog na ideologiju integralnog jugoslovenstva 1929. godine, sprečili su formiranje jedinstvenog srpskog državno-političkog prostora (u vidu srpske nezavisne države ili velike federalne jedinice) koji bi služio kao kalup za formiranje jedinstvene moderne srpske nacije. Zato se danas srpski narod suočava sa realnom opasnošću da oni njegovi delovi koji žive u granicama nekadašnjih Brozovih federalnih jedinica, a sada nezavisnih država, utonu kao etnos u političke nacije koje se predstavljaju kao jedini nosioci državnosti – hrvatska, crnogorska i bosanska politička nacija.
S obzirom na svoju organizaciju, Srpska crkva jedina danas može da sačuva srpski narod od asimilacije u navedene političke nacije, koje se u ovoj fazi sprovodi kroz predstavljanje dvojnog nacionalnog identiteta kao egzistencijalno nužnog i stoga prihvatljivog. Da bi srpski crkveni klir, a pre svega njegov episkopat, mogao da odgovori ovom narodnom zadatku, onako kako su to činili slavni karlovački mitropoliti, morao bi neprestano ima u vidu primer Svetog Save. A on, po rečima Teodosija, „sastradaše i dušom za otačastvo“ znajući, kao što opominjaše svoje episkope na Žičkom saboru, „da ćemo i za jednu jedinu ovcu od glavnog pastira Hrista u onaj veliki poslednji dan javljanja Njegova biti ispitani“.
Naslovna fotografija: Wikimedia/Jablanov
Izvor Pečat
BONUS VIDEO:
