Ljubiša Malenica - Pozadina demografske krize

Statistička računica demografskog procesa je neumoljiva. Za očuvanje stabilne populacije jedne nacije neophodno je da ukupna stopa fertiliteta bude 2.1 rođeno dijete po ženi u toku njenog reproduktivnog perioda, koji se obično definiše kao period života između 15. i 49. godine života. Prema enciklopediji Britanika, „najvažniji faktor u rastu populacije je ukupna stopa fertiliteta. Ako, u prosjeku, žena rodi 2.1 dijete te ova djeca dostignu uzrast od petnaest godina, onda je ona zamjenila sebe i svog supruga nakon smrti“.[1]

Stopa od 2.1 rođenog djeteta osigurava prosto obnavljanje stanovništva i u tome se ogleda njen značaj. Sjedinjene Države, te generalno gledano Zapad, već drugo vremena se suočavaju sa problematikom negativnog priraštaja, koja je do sada rješavana putem demografskog parazitizma kome je pogodovao tehnološki i ekonomski napredak zapadnih društava spojen sa ideološkim uticajem na globalnom planu. Statistički podaci za Sjedinjene Države u periodu od 1800 pa sve do 2020. godine pokazuju negativan priraštaj od 1980. U posljednjih četrdeset godina, ukupna stopa fertiliteta nikada nije dosegla ili pak prešla ključnu vrijednost od 2.1.[2]

Ne treba smetnuti s uma da je period o kome se govori doba nesumnjive američke dominacije, obilježen imigracijom u Sjedinjene Države, tada viđene kao ideal blagostanja i razvoja. Ako u tom periodu nije bilo moguće postići stabilan i autohtono održiv priraštaj, upitno je hoće li to biti moguće u periodu istaknute društvene i ekonomske krize kakva se danas nazire u Americi. Prema istraživanjima Kato instituta, u slučaju da imigracija u Sjedinjene Države prestane, do 2060. godine broj stanovnika će opasti sa projektovanih 328 na 320 miliona sa tendencijom daljeg pada.[3]

U Zapadnoj Evropi situacija varira, no niti jedna od država iz Evropske unije nema priraštaj koji osigurava čak ni prostu obnovu stanovništva. Kada se pogleda kao jedinstven prostor, totalna stopa fertiliteta unutar EU je nedovoljnih 1.6.[4] Od država čiji priraštaj iznosi 1.2, kao što je Malta, pa sve do zemalja koje su u daleko povoljnijem položaju, kao Francuska, Irska i Rumunija sa priraštajem od 1.8, isti proces je sveprisutan i negativno utiče na demografsku sliku autohtonih naroda Evrope.[5]

Opadanje fertiliteta

S druge strane, trend opadanja fertiliteta počinje da pokazuje globalne karakteristike, te se između ostalog pojavljuje i unutar islamskih zemalja Bliskog istoka i sjeverne Afrike koje obično slove kao zemlje sa pozitivnim priraštajem. U 2019. godini, totalna stopa fertiliteta u Turskoj iznosila je 1.88[6], u Iranu 1.2[7], u Iraku 3.7 no to je značajan pad u odnosu na 2015. kada je iznosila 4.3, pri čemu predviđanja ističu dalju tendenciju ka opadanju.[8] U Siriji je stopa fertiliteta 2.7, sa tendencijom opadanja na duži period, dodatno pogoršana ratnim dešavanjima u prethodnoj deceniji.[9] Totalni fertilitet u Saudijskoj Arabiji je u 2018. iznosio 2.3.[10] Stopa fertiliteta u Libiji[11] je identična kao u Saudijskoj Arabiji. Predviđanja Ujedinjenih nacija za period između 2020. i 2025. ukazuju na pad stope fertiliteta u Tunisu ispod stepena proste obnove stanovništva.[12][13] Maroko[14] i Alžir[15], čije stope fertiliteta su, respektivno, 2.4 te 2.9, po svemu sudeći prate ovaj regionalni proces te se Egipat, sa stopom fertiliteta od 3.5 pojavljuje kao jedina država koja za sada odstupa od uočenog trenda.[16]

U skoro svim spomenutim zemljama, fenomen smanjivanja totalne stope fertiliteta je problematika koja se može pratiti decenijama unazad. Prema procjeni UN-a iz 2017. godine, skoro polovina ljudske populacije prebiva u zemaljama čija je stopa fertiliteta ispod stope proste obnove.[17] Iako je izvještaj posebno istakao nekoliko grupacija zemalja koje su prednjačile po niskoj stopi fertiliteta, istovremeno je uočeno da je do opadanja došlo u svjetskim okvirima.

Kao primjer mogu poslužiti zemlje sa trenutno najvećom stopom fertiliteta: Niger, Kongo, Mali, Čad i Angola. Broj djece rođene od strane jedne žene se u prosjeku, unutar ovih država, kreće između sedam (6.91 u Nigeru) i pet (5.5 u Angoli), no statistički pokazatelji u svim ovim državama ističu značajan porast fertiliteta početkom novog milenijuma nakon čega se uočava pad sa tendencijom daljeg opadanja.[18][19][20][21][22]

Ako prihvatimo trenutno raspoložive podatke, kao zaključak se nameće da u globalnim okvirima ljudska vrsta prolazi kroz fazu smanjenog priraštaja sa tendencijom daljeg pada. Krajnji i ekstremni ishod trenutnih demografskih tendencija vodi ka nestanku čovječanstva. Prema sadašnjim demografskim modelima, ranije spomenute zemlje Afrike će se tek početkom sljedećeg vijeka naći u situaciji gdje njihova stopa fertiliteta neće biti dovoljna ni za prosto obnavljanje populacije. Vremenski period neophodan da bi ljudska vrsta nestala je dug i unutar njega su nesumnjivo moguće promjene – drastične ili pak postepene. Ono što se u ovom trenutku može tvrditi sa značajim stepenom sigurnosti jeste globalno prisustvo fenomena opadanja fertiliteta iz čega, po logici stvari, proizilazi zaključak da je uzrok istog takođe globalno prisutan.

beba bebe bebe — Ilustracija (Foto: ER Productions Limited/Getty Images)

Zemlje Zapada su u periodu između šezdesetih i osamdesetih[23] izgubile stopu fertiliteta neophodnu za demografsku obnovu svojih društava. Slična statistika se može uočiti i u državama bivšeg Istočnog bloka koje su prošle kroz društveni potres i značajan pad nataliteta neposredno nakon raspada Sovjetskog Saveza, kako zbog urušavanja životnog standarda tako i zbog drastičnog odliva najaktivnijeg, u ekonomskom i reproduktivnom smislu, dijela populacije.[24] Šok terapija primijenjena u procesu prelaska sa kolektivističke na kapitalističku privredu imala je izuzetno izražen i negativan uticaj na demografska kretanja u Istočnoj Evropi.

Ako je suditi prema skupu podataka vezanih za Sjedinjene Države i Evropsku uniju, problem ne leži u nedostatku želje za brojem potomaka. Naime, u članku za američki Institut porodičnih studija, Lajman Stoun ističe postojanje „velikog broj istraživanja koja se bave fertilitetnim sklonostima, no bez obzira kako kreativno se postupalo sa dotičnim podacima, bez obzira na prirodu izvora podataka, činjenica je da žene imaju manje djece nego što kažu da žele, namjeravaju imati, očekuju ili pak smatraju idealnim brojem za sebe ili društvo u njegovoj ukupnosti“.[25] S obzirom da žene, slično kao i muškarci, u Sjedinjenim Državama žele između dva i tri djeteta, ideal od 2.5 do 2.6 djece po porodici ostao je skoro nepromjenjen od osamdesetih godina.

Ispitivanje iz 2018. u kojem je učestvovalo 7.000 majki iz Amerike utvrdilo je da žene sa četvoro i više djece trpe niži stepen stresa nego što je slučaj sa majkama koje imaju troje.[26] Istraživanje sprovedeno od strane Pju istraživačkog centra u istoj godini utvrdilo je postojanje značajnog dijela populacije koji smatra da je porodični ideal troje ili više djece. Tekst studije navodi da „trenutni udio odraslih koji vide troje ili više djece kao idealnu veličinu porodice je najveći od 1997. kada se uslijed napredne ekonomije, 42 odsto osoba izjasnilo identično. Ipak, to je i dalje daleko ispod udjela iz 1967. kada je jasna većina Amerikanaca navela troje ili više djece kao idealan broj“.[27] Evropa se nalazi u sličnoj situaciji s obzirom da je, prema istraživanju Organizacije za saradnju i razvoj, prosjek poželjnog broja djece 2.2 za muškarce te 2.3 za žene.[28]

Uticaj neoliberalnog kapitalizma

Uzevši u obzir sve navedeno iznad možemo pretpostaviti da problem ne leži u želji supružnika da imaju broj djece koji je dovoljan za prosto obnavljanje populacije. Ono u čemu se može tražiti srž problema jeste neoliberalni koncept kapitalizma prisutan u svim državama svijeta. Kada govorimo o kapitalizmu kao sistemu, ne možemo zanemariti činjenicu da postoje njegovi pozitivni aspekti, no u okvirima diskusije o neoliberalnoj verziji ovog sistema mora se istaći njen preovlaćujući negativan karakter te uticaj na pojedinca i društvenu zajednicu.

U svojoj knjizi Uspon i pad američke radničke porodice iz 2014. Endrju Čerlin ističe da su na „Zapadu – koji se definiše kao Zapadna, Južna i germanofona Evropa, Sjeverna Amerika i Japan zajedno sa Istočnom i Jugo-istočnom Azijom – ekonomski i društveni uslovi daleko manje pogodni (za osnivanje porodice i veći broj djece) u odnosu na period neposredno nakon Drugog svjetskog rata. Brojne korisne karakteristike države blagostanja su vremenom poništene, a stepen stvarnog prihoda se nije značajnije promjenio uz istovremeni porast finansijske nejednakosti. Stope zaposlenja su nestabilne. Nezaposlenost među mladima je relativno visoka dok je nesigurnost zaposlenja široko rasprostranjena. Troškovi smještaja su u porastu što otežava mladim ljudima pronalak pristojnih domova. Svi ovi uslovi doveli su do toga da mladi ljudi imaju nedovoljna primanja te kasnije stupaju u brak i dobijaju potomstvo“.[29]

Dvije godine nakon Čerlinove knjige, Tomas Frejka i Stjuart Basten su proveli istraživanje koje se odnosilo na fertilitet i porodičnu politiku u Istočnoj i Centralnoj Evropi nakon 1990. Njihova studija utvrdila je da su početkom devedesetih bivše socijalističke države Centralne i Istočne Evrope iskusile suštinsku transformaciju iz paternalističkih uslova relativnog sigurnog zaposlenja, niskih troškova stanovanja, besplatnog obrazovanja, besplatnog zdravstvenog osiguranja i različitih porodičnih povlastica ka ekonomskim i društvenim uslovima savremenog kapitalizma (kakav je opisan u prethodnom pasusu). Shodno tome, istovremeni pad fertiliteta i veličine porodice ne treba da iznenađuje.[30]

Kao što se može uočiti, postojanje kapitalističkog ekonomskog uređenja i njegova degeneracija u neoliberalni oblik imaju izražen uticaj na prirodni priraštaj jedne nacije. U zemljama Zapada bio je neophodan duži vremenski period prije negoli je sistem poprimio oligarhijske karakteristike, dok se to u Centralnoj i Istočnoj Evropi desilo katastrofalno brzo kroz upotrebu principa šok terapije od strane učenika čikaške škole koji su, najprostije objašnjeno, iskoristili zemlje bivšeg komunističkog bloka kao poligon za testiranje svojih ekonomskih teorija.

Moguće je da se problem ne ogleda toliko u samom prelasku na drugačiji ekonomski sistem koliko u promjeni suštinske uloge države koju dotični prelazak u većini slučajeva donosi. Državni aparat prestaje da postoji kao produžetak nacije i mehanizam zaštite pojedinca, te postaje sredstvo za udovoljavanje interesa krupnog kapitala i podsticanje njegovog daljeg širenja nauštrb običnog građanina i njegovih prava. Nosioci ovog krupnog kapitala obično su članovi nacionalne elite, koji bi kao i prosječan sunarodnik trebalo da gaje osjećaj odanost prema nacionalnoj ideji. Kada se spomenuta odanost izgubi, dotični sloj gubi prefiks nacionalna i postaje samo otuđena elita, te u većini slučajeva vođena svojim uskim interesima. Kao takva, ona je nezainteresovana ili pak aktivno neprijateljski nastrojena prema istoj onoj naciji iz koje je sama nastala. U ovakvoj situaciji se gubi izvorni smisao samog naziva nacionalna elita i dolazi do polarizacije i radikalizacije društva.

Napuštena fabrika lampi u Ufi (Rusija) (Foto: rbth.com/Russian Travel Team, CC BY-NC-ND 2.0) — Napuštena fabrika sijalica u Ufi (Rusija) (Foto: rbth.com/Russian Travel Team, CC BY-NC-ND 2.0)

S obzirom da je novi ideal elite sticanje što više bogatstva, u interesu im je smanjivanje prosječnih plata i radničkih prava kao što se moglo uočiti na iskustvu bivših zemalja sovjetskog bloka nakon prihvatanja kapitalističkih normi. Ako pravna i ekonomska transformacija društva već nisu dovoljne, migracija se nameće kao još jedan način putem kojeg elita može povećati sopstveni udio u ukupnom bogatstvu nacije. Zagovaranje povećane migracije se opravdava navodnim potrebana ekonomije te nedostatkom radne snage, iako je jasno, iz više različitih primjera, SAD među njima, da je vodeći razlog podrške migraciji zapravo finansijska korist koju iz toga izvlače vlasnici kapitala.

Poznati američki voditelj Taker Karlson je u svojoj knjizi Brod budala (Ship of Fools) objasnio da visoka migracija odgovara objema političkim partijama u Sjedinjenim Državama s obzirom da „demokrate znaju da imigranti većinski glasaju za njih tako da masovna migracija postaje najbolja izborna strategija. Ne morate uvjeriti ili služiti biračima, dovoljno je da ih uvezete. Republikanski donatori žele što niže plate. Mnogi od njih imaju zaposlene. Znaju da će imigranti raditi za manje i biti zahvalni.“[31]

Jasno je da nelegalna migracija osigurava izvor radne snage jeftinije u odnosu na domaće radnike. Činjenica da se migranti koriste kao neprijavljeni i nisko plaćeni radnici srozava stepen prihoda autohtonim radnicima koji su primorani pristati na iste uslove kako bi uopšte mogli učestvovati u tržištu rada. Slučaj radnika iz Indije koji su 2019. godine u Kraljevu protestom ispred zgrade opštine skrenuli pažnju na svoje probleme, i svoje prisustvo, može poslužiti kao ilustracija.[32]

Zarad potreba ovog rada zanemarićemo razloge koji su doveli do nezadovoljstva stranaca koji rade u Srbiji te ćemo postaviti pitanje zbog čega je Srbiji uopšte potrebna strana radna snaga? Prema podacima Republičkog zavoda za statistiku, u drugom tromjesječju 2020. godine broj nezaposlenih u Srbiji iznosio je 222.900 osoba[33] Ako pretpostavimo da je uzrok visoke nezaposlenosti pandemija, te budemo velikodušni pa za period 2019. umanjimo broj nezaposlenih za 50 odsto, suočavamo se sa više od stotinu hiljada nezaposlenih. Zašto je Srbiji potrebna strana radna snaga ostaje relevantno pitanje.

Uticaj migracija

Pored svoje ekonomske dimenzije, migracije imaju značajan uticaj na populacionu sliku određene teritorije no demografski potencijal, koji svakako postoji unutar migrantskih grupa, ne može poslužiti kao rješenje demografske krize autohtonog stanovništva. Autor je već oširnije pisao na ovu temu u tekstu pod nazivom „Migracija nije rješenje već izvor novih problema“.[34] U okvirima ovog teksta dovoljno je osvrnuti se na ideju multikulturalizma za koju se može smatrati da je već proslijeđena na otpad istorije putem stvarnih iskustava onih država koje su dotičnu ideologiju najviše i zastupale. Raspad bivše Jugoslavije je to nedvosmisleno pokazao svim njenim nekadašnjim građanima. Društvima Zapadne Evrope je trebalo nešto više vremena da dođu do istih zaključaka, no vremenom su i ona, ili bar značajan dio njih, stigla na slično odredište. Stoga ne čudi izjava nikoga drugog do Angele Merkel koja je 2015. godine istakla da „multikulturalizam vodi ka nastanku paralelnih društava te stoga ostaje ništa do životna laž“.[35]

Kao što nas je naučilo iskustvo Kosmeta, nagli priliv osoba iz drugačijeg kulturnog miljea nezainteresovanih za integraciju i, u najmanju ruku, djelimičnu asimilaciju, vodi ka sukobu te diskriminaciji i različitim oblicima nasilja prema autohtonom stanovništvu u slučajevima kada je ono u manjinskom položaju. Svako naseljavanje trenutnog srpskog etničkog i demografskog prostora zajednicama iz drugih kultura koje sa srpskom imaju veoma malo ili nimalo dodirnih tačaka jeste ništa drugo do stvaranje novog kosmetskog problema nekim budućim generacijama Srba. Kao ilustrativan primjer može poslužiti činjenica da je Poljska, suprotno čestim optužbama zapadnih medija, zaista primila više od dva miliona migranata,[36] no iz Ukrajine koja sa Poljskom ima više bitnih dodirnih tačaka, počevši od jezika, preko kulture pa do pripadnosti istoj grupi naroda. Iskustva Poljske sa ukrajinskim migrantima bila su daleko povoljnija negoli Zapada sa migrantima iz muslimanskih zemalja.

Ukrajinci čekaju u redu za ulazak u Poljsku prvog dana bezviznog pristupa EU u junu 2017. (Foto: Yuri Dyachyshyn/AFP/Getty Images)

S obzirom na zloupotrebu principa ljudskih prava u različite političke svrhe sve jasnije definisane globalne elite, zahtjevi za integraciju i određeni stepen asimilacije od strane autohtonog stanovništva odmah bivaju prozvani rasističkim i šovinističkim istupima. U ovakvom sistemu pozivanje na poštovanje prava manjina poprima degenerativni oblik zasnovan na zanemarivanju prava većine što vodi homogenizaciji i nastanku kulturno i ideološki različitih zajednica na teritoriji koja živi iluziju ujedinjene države. Zemlje Zapada su trenutno najbolji primjer ovih procesa, bez obzira govorimo li o Sjedinjenim Državama čije stanovništvo je sve dublje podjeljeno na osnovu ideoloških odrednica, ili pak o zapadnoevropskim državama koje su svojevoljno, žmureći na sve buduće probleme danas pristigle na naplatu, putem kulturno i nacionalno heterogenih migranata jačale svoje ekonomije.

Sva iskustva zemalja Zapadne Evrope, od početka migrantske krize 2015. pa do danas, upućuju na ispravnost onih politika koje onemogućavaju ulazak i ostanak velikog broja migranata. Dovoljno je uporediti broj i procentualni porast terorističkih napada u posljednjih pet godina na istoku te na zapadu kontinenta da bi se bez rezerve moglo potvrditi kako su države Višegradske grupe ispravno postupile kada su odbile da prihvate migrante sa Bliskog istoka te sjeverne Afrike. Uprkos svemu rečenom, postoji oblik migracije koji je po samoj svojoj prirodi koristan i dobrodošao, a ogleda se u repatrijaciji domaćeg stanovništva koje je uslijed različitih okolnosti napustilo zemlju.

Očuvanje Srba kao Srba

Ako je suditi prema medijskim navodima zasnovanim na zvaničnim statistikama različitih institucija, od početka devedesetih godina prošlog vijeka, Srbiju je napustilo više od milion stanovnika.[37] Kao i u nekim drugim dijelovima svijeta mahom su odlazile visokoobrazovane osobe[38], koje su istovremeno spadale u radno sposobni i reproduktivno aktivni sloj stanovništva, upravo onaj dio nacije koji osigurava biološko obnavljanje i ekonomsku stabilnost.

Demografski potencijal ove grupe definitivno postoji i od suštinskog je značaja dotičnom potencijalu pristupiti kako bi bio konstruktivno iskorišćen za potrebe nacije. Ako već ne možemo očekivati masovni povratak na prostore srpskih zemalja, što je i razumljivo kada se sagleda trenutna situacija, onda, bar u početku, neophodno je djelovati kako bi se očuvale srpske zajednice u dijaspori kao istinski posebne grupacije svjesne svoje kulture i tradicije, upoznate sa svojim jezikom i istorijom te utemeljene u svom slovenskom porijeklu. Hipotetičku grupu ljudi koji ne govore srpski jezik, ne poznaju svoju istoriju niti vjersku tradiciju te su do neraspoznatljivosti utopljeni u lokalno stanovništo besmisleno je nazivati srpskom dijasporom i može imati svrhu jedino u okviru jeftinih dnevnopolitičkih momenata.

Očuvanje Srba kao Srba u kontekstu dijaspore jeste prvi stepenik oko kojeg ne može biti spora. Bez ovog koraka, svi ostali su ili nemogući ili daleko otežaniji nego što bi trebalo da budu. Matica, u našem slučaju Srbija, te ostale srpske zemlje, moraju dati svoj doprinos u ovom pogledu. Članovi srpske zajednice koji danas žive u Sjedinjenim Državama će sutra možda, spletom okolnosti, imati volju za povratkom i životom u otadžbini. Ako ne oni, eventualno njihovi potomci. Uzevši u obzir kulturološka i politička previranja u Americi, ne bi bilo naodmet, od strane političkih struktura u Srbiji, posvetiti određene resurse pronalaženju odgovarajućih i efikasnih mehanizama kako bi se dijaspori pomoglo u slučaju dalje eskacalije političkog nasilja.[39]

Drugi korak u ovom procesu mora biti uređenje države, ne isključivo zarad problema koji muče balkanske zemlje uopšteno, već i zbog dugoročne stabilnosti postojanja koja se nameće kao jedan od osnovnih preduslova za stabilnu i zdravu demografsku sliku. Ovo ne treba shvatiti kao poziv na dalju vesternizaciju srpskog društva, posebno kada se uzmu u obzir sve izraženiji i u javnosti sve prisutniji skandali vezani uz korupciju kako unutar zapadnih država, tako i unutar velikih organizacija kao što su Evropska unija i NATO savez. Bez obzira na propagandne floskule kojima smo izloženi već decenijama, ideal društva koje je uređeno na temelju poštivanja zakonskih normi koje same, u većoj ili manjoj mjeri, prepoznaju određena prava i najnižim slojevima društva nije nikada bio isključivi prerogativ Zapada.

Štaviše, za srpsko društvo, s ciljem očuvanja njegovih zdravih segmenata te ozdravljenja onih pogođenih različitim patologijama, bilo bi preporučljivije izvršiti otklon od pravnih normi sa zapada čije države, upravo putem svojih pravnih sistema, postaju sve sklonije promociji i podsticanju različitih devijantnih ponašanja koja imaju negativan odraz na tradicionalne porodične vrijednosti te na samu sposobnost zasnivanja porodice.

Roditelji sa detetom tokom obeležavanja Međunardonog dana porodice na Trgu Republike, Beograd, 15. maj 2016. (Foto: Tanjug/Dragan Kujundžić)

Ne treba smetnuti s uma da bi eventualna repatrijacija značajnijeg broja Srba iz dijaspore imala pozitivnog uticaja i van demografske problematike. Prenos znanja, koji bi vjerovatno bio praćen i prenosom tehnologije, odnosno razvojem novih domaćih tehnologija, imao bi izuzetan značaj za dalje jačanje ekonomije i njenu diverzifikaciju, posebno u oblastima informatičkih tehnologija, robotike te naprednih proizvodnih metoda. Dijaspora, bez obzira na fizičko postojanje van granica srpskih zemalja, i dalje je sastavni dio srpskog nacionalnog bića te se o njoj kao takvoj mora voditi briga iz matice u svakom pogledu i koliko je to realno moguće. Demografija, iako nešto čemu se mora posvetiti svaka generacija, nije isključivo vezana za samo jednu generaciju, već se mora shvatiti kao kontinuiran proces. Dopustiti postepeno utapanje raseljenog stanovništva u strana društva bez komentara ili pokušaja da se takav proces zaustavi i preokrene se može tumačiti kao odraz arogantne neodgovornosti prema srpskom narodu u njegovoj fizičkoj i vremenskoj ukupnosti.

U okvirima srpskog društva i medijske scene se često govori o demografiji posebno zbog negativnih trendova koji su dio naše svakodnevice već nekoliko decenija. Često se ističe činjenica da demografija spada u jedan od ključnih faktora koji utiče na mnogo drugih oblasti.

Ekonomija je očigledan primjer s obzirom da pozitivan i stabilan priraštaj omogućava istovremeno zadovoljenje potreba tržišta rada, prirodnu smjenu generacija u kontigentu radno sposobnog stanovništva, te podstiče rast potražnje za uslugama i robom. Demografija se odražava i na stepen sigurnosti određenog područja s obzirom da pozitivan priraštaj održava visok stepen homogenosti u pogledu kulturne, nacionalne i religijske pripadnosti te smanjuje mogućnost nastanaka manjinskih separatističkih tendencija koje, kao što nas je iskustvo poučilo, mogu relativno brzo dovesti do nastanka teroristički nastrojenih grupacija. Iako postoje izuzeci, postojanje brojnog i nacionalno svjesnog stanovništva na jednoj teritoriji predstavlja jednu od najpouzdanijih garancija sposobnosti nacionalne prestonice da na dotičnom području neometano sprovodi politiku u interesu čitavog naroda.

Demografska slika takođe igra značajnu ulogu u procesu očuvanje tradicije i kulturnog nasljeđa. Jedan od ilustrativniih primjera u ovom pogledu vezan je za dio Azerbejdžana koji donedavno nije uopšte bio spojen sa ostatkom države. Naime, prema istorijskim izvorima, azerbejdžanska enklava Nahčivan je veoma dug vremenski period bila sastavni dio onoga što bi mogli nazvati jermenskim etničkim prostorom. Nakon potresa početkom prošlog vijeka i genocida nad Jermenima od strane Turaka, demografska situacija se na dotičnom prostoru promjenila. U okviru SSSR-a ova teritorija je od strane komunističkog vođstva podarena Azerbejdžanu gdje je i ostala nakon raspada Sovjetskog Saveza.

Teritorija današnje azerbejdžanske enklave bila je izuzetno bogata drevnim spomenicima jermenske kulture. Nakon postizanja nezavisnosti, Azeri su u periodu od 1997. do 2006. putem zvanično sankcionisanog kulturocida, uništili 89 srednjovjekovnih crkava, 5.840 kačkara (kameni blokovi ukrašeni hrišćanskim simbolima, slični srednjovjekovnim srpskim stećcima) te više od 22.000 nadgrobnih spomenika.[40][41] Sličan odnos prema sakralnim spomenicima autohtonog stanovništva mogli smo da uočimo i kod Šiptara na Kosovu i Metohiji. S obzirom na ranije ponašanje Bakua, rasplet kavkaskog sukoba probudio je bojazan kako pojedinaca tako i uglednih svjetskih institucija da bi kulturna dobra jermenskog naroda u teritorijama pod kontrolom Azera mogla doživiti sličnu sudbinu.[42][43]

Uticaj feminizma

Kao što demografija utiče na raznolike oblasti društva, ne iznenađuje postojanje povratnog uticaja. Kao jedan od najizraženijih negativnih uticaja na demografska kretanja ističe se feminizam, i kao ideologija i kao praksa.

U pogledu svojih ideoloških temelja, feminizam se zasniva na tvrdnjama da su kroz istoriju žene bile potlačene od strane muškaraca, da nema razlike između muškaraca i žena te da su žene sposobne učiniti sve što i muškarci; iz pretpostavljene jednakosti među polovima proizilazi tvrdnja da su ženama muškarci zapravo nepotrebni te da tradicionalne uloge majke i domaćice zapravo predstavljaju stereotipe štetne po žensko mentalno i fizičko zdravlje. Istovremeno se ženama savjetuje da sebe posvete svojoj karijeri i poslu – brak i porodica mogu doći kasnije iako ih sam feminizam ne prepoznaje kao vrijedne institucije.

Društvo u kojem feministička ideologija djeluje po automatizmu definiše se kao patrijarhalno (feministima sinonim za nepoželjno društvo), te se glavni nosioci date kulture često optužuju za rasizam i podsticanje „kulture silovanja“. Vršeći svojevrsnu sintezu ovih tvrdnji nije teško uočiti da se, provučeni kroz prizmu feminizma, muškarac i žena pojavljuju kao akteri, po svojoj prirodi, suprotstavljeni jedno drugome iz čega dalje proizilazi prirodnost periodične potčinjenosti jednog drugome. Ideja o komplementarnosti ovde nema svog izražaja niti se uopšte nazire, te nije naodmet zapitati se kako smo kao vrsta uopšte opstali do sada ako je sukob osnova odnosa između dva pola?

Štaviše, ako prihvatimo da je biološka reprodukcija ključna za opstanak vrste, što ne predstavlja nikakavo dramatičano otkriće već prostu činjenicu, možemo zaključiti da je navodno tlačenje žena od strane muškaraca, kako to zamišljaju feministi, zapravo poželjna pojava iz perspektive biološkog opstanka čovječanstva. Uz veoma ograničene izuzetke može se istaći da je svako društvo koje je prihvatilo prava žena i feminističku ideologiju samo sebe osudilo na postepeni nestanak. Hladna statistika demografskih kretanja govori u prilog tome. Feministička ideologija teži da bude univerzalno prihvaćena i stavljena u praksu što pretpostavlja da će se čitavo čovječanstvo eventualno naći u situaciji opadajućeg priraštaja i eventualnog izumiranja. Na početku teksta upravo smo to uočili u svjetskim demografskim tendencijama.

Žene tokom jednog protesta na Menhetnu, Njujork, 17. oktobar 2020. (Foto: Barry Williams/for New York Daily News) — Protest na Menhetnu, Njujork, 17. oktobar 2020. (Foto: Barry Williams/for New York Daily News)

Nakon postavljanja ideoloških temelja, osvrnimo se na njihove rezultate, tj. feminizam u praksi. U skladu sa prvom tvrdnjom feminizma, neminovno mora doći do promjene u posmatranju istorije. Dosadašnji multidisciplinarni pristup nije odgovarajući, s obzirom da ne podržava reprodukciju ideoloških temelja, stoga je neophodno čitav istorijski tok isključivo shvatati kroz polnu dihotomiju muškarac-žena. Ako se ovaj pristup prihvati kao validan, revizija istorije postaje neminovnost.

Tvrdnja da su žene i muškarci jednaki te da što jedan pol može, to može i drugi, postavljena je na veoma tanak led koji prvenstveno puca pod pritiskom svakodnevne biološke stvarnosti. Same seksualne karakteristike koje su dovele do nastanka pojmova muškarca i žene kao definicija polnih različitosti upućuju da su neke stvari, ipak, isključivi prerogativ jednog ili drugog pola. Kao što žena ne može izvršiti fertilizaciju, tako ni muškarac ne može ostati u drugom stanju. Različiti stepeni agresivnosti, drugačije kombinacije hormona te jasna razlika u pogledu rasporeda i prisutnosti mišićne mase vrše dodatnu trivijalizaciju ideje da su muškarci i žene jednaki. S obzirom da je u pitanju biološka stvarnost, ona ne mora biti u svom maksimalističkom obliku preslikana na društvo i pravni sistem, no od značaja je za što zdravije funkcionisanje zajednice da bude prepoznata kao jedan od bitnih uticaja kako na razvoj, u pojedinačnom smislu, muškarca i žene, tako i na njihovu društvenu interakciju.

Pretpostavke koje proizilaze iz prethodne se u suštini svode na odbacivanje mogućnosti bilo kakvog pozitivnog uticaja muškarca, braka i porodice na život žene. Kada se ove tri kategorije uklone iz života žene, najupečatljivija odlika života postaje usamljenost. Već duže vremena je fenomen usamljenosti poznat psiholozima kao izvor brojnih drugih poremećaja, među koje spadaju depresija, alkoholizam, nesanica, poremećaji ličnosti, Alchajmerova bolest, dijabetes, gojaznost, rak te niz drugih.[44]

U toku pisanja ovog članka, autor je spletom okolnosti pronašao dokumentarni film iz 2009. godine, nastao u Sjedinjenim Državama. Naslovljen „Cat Ladies” („Žene sa mačkama“), film prati život žena koje su, kao po šablonu, starije od trideset godina, bez muža i porodice, te koje izdržavaju veći broj mačaka ljubimaca, u jednom slučaju čak njih stotinu i šesnaest. Ova pojava nije strana zapadnim društvima te se, kao društveni fenomen, može posmatrati i proučavati iz perspektive više naučnih disciplina. Ono što je od značaja za ovaj tekst jeste trenutak kada jedna od osoba koje su poslužile kao predmet dokumentarca objašnjava zbog čega ona ima tako mnogo ljubimaca. Bez previše okolišanja, žena u pitanju ističe kako „ima bolesnu potrebu da se brine o stvarima, te s obzirom da nema muža i djecu uvijek se samo brinula o svojim životinjama“.[45]

Ovaj društveni fenomen ne mora biti proizvod isključivo feminističke ideologije, no nije teško zamisliti niti pretpostaviti da je feminizam imao uticaja na nastanak ovakvih slučajeva. Kada se pogleda život žena koje su se našle u ovom dokumentarnom filmu, svi koraci na putu do „samostalne i jake“ žene su zadovoljeni. Pažnja je posvećena karijeri i sticanju novca te napredovanju na poslu. Zasnivanje porodice je zanemareno. Mladost je potrošena na brzi život i brze veze bez obaveze. Život ovih žena, kakvim ga film prikazuje, čini se kao logično ishodište žena koje prihvate premise feminizma. Mačke možda i neće biti prisutne, usamljenost svakako hoće.

Feminističke tvrdnje o navodnoj patrijarhalnosti srpskog ili bilo kojeg evropskog društva danas su u toj mjeri razvedeni od stvarnosti da nema potrebe na njih trošiti riječi, kao ni na optužbu kako u okviru srpskog naroda postoji nešto pod nazivom „kultura silovanja“. Autor se u ranijem tekstu pod naslovom „Feminizam kao društvena patologija“[46] opširnije osvrnuo na problematiku feminizma i njegovih negativnih posljedica po društvo. U okvirima ove rasprave, ograničen prostor koji je posvećen feminističkoj ideologiji prvenstveno se odnosi na ispoljeni uticaj na demografske trendove.

Kao što vidimo, feminističko shvatanje žene naglašava njenu individualnost i posljedično svojevrsnu udaljenost od društva kao cjeline. Feministi, bez rezerve, očekuju od društva da ženama osigura različite oblike podrške, dok njihova ideologija istovremeno zagovara nepostojanje nikakvog duga žene prema tom istom društvu. Odnos žena-društvo postaje jednosmjeran, a takvi odnosi su obično parazitski. Ovaj stav je savršeno ilustrovan početkom 2018. godine kada je predsjednik Srbije Aleksandar Vučić promovisao nove pronatalitetne mjere pri čemu je „zamolio žene da razumeju potrebu Srbije i rađaju više dece“.[47] Dotična opaska i same mjere pronatalitene politike izazvale su kritike niza feminističkih organizacija u Srbiji čiji predstavnici nisu oklijevali istaći kako je „cela kampanja sporna i izjava i uopšte cela ta klima koja se formira.“

Kampanja za povećanje nataliteta, izjava da bi žene trebalo da imaju razumjevanja za svoju naciju i rađati te klima u kojoj svijest o negativnim demografskim procesima postaje dio šireg javnog diskursa. Ako ženu shvatimo kako je definišu feministi naravno da sve ove stavke postaju sporne. Polovinom januara 2021. u Poljskoj su organizovani protesti žena protiv zakona kojim se skoro pa u potpunosti zabranjuje abortus.[48] Iz uobičajenih izvora su se čuli glasovi podrške zabrinuti za ograničavanje prava žena što nas, opravdano, navodi na zaključak da je čedomorstvo pravo žene.

Demonstranti tokom protesta protiv presude poljskog Ustavnog suda kojom se uvodi gotovo potpuna zabrana abortusa, Vroclav, 26. oktobar 2020. (Foto: Tomasz Pietrzyk/Agencja Gazeta via Reuters)

Pored spomenutih prava, nema li žena određene odgovornosti, ne samo kao žena već i kao zreo član svoje zajednice? Usuđujemo se zapitati nije li poljska žena dužna nastaviti svoju naciju rađajući poljsku djecu? Isto pitanje možemo postaviti i u okviru srpskog društva, i nužno ga je postaviti. Nisu li Srpkinje pozvane nastaviti srpsku naciju u biološkom smislu, što je neminovan preduslov za nacionalni, kulturni, jezički i istorijski nastavak? Postoji li nešto neprirodno u tome?

Bez obzira na, sada već možemo slobodno reći, lažni narativ ženske obespravljenosti[49][50][51] u savremenom društvu, pravne norme su i dalje u značajnoj mjeri iskrivljene u korist žena, posebno kada se govori o oblastima braka, brakorazvodnih parnica i dobijanja starateljstva nad djecom. Privilegovanjem žena u ovim oblastima, brak u očima muškaraca postaje nepoželjna institucija. Jedan od direktnih ishoda je smanjenje broja zasnovanih brakova,[52] što neminovno utiče kako na natalitet tako i na zdravlje djece koja se pronađu u porodicama sa samo jednim roditeljem. Štaviše, prema istraživanju iz Sjedinjenih Država, bračni status je jedan od ključnih faktora koji utiču na broj potomstva pri čemu žene u stabilnom braku imaju više djece od neudatih ili samohranih majki.[53]

S druge strane, jednostavnost i lakoća kojom se postiže savremeni razvod su sveli brak, od institucije koja je nekada shvatana kao važna i složena, skoro na trivijalnost ispraznivši ga od svrhe sem zadovoljenja sebičnih individualnih potreba. Sve navedeno je iskustvo Zapada i neminovno će postati iskustvo svih drugih država koje budu prihvatale zapadne kulturne norme bez kritičkog promišljanja i prihvatanja činjenice da određeni zapadni obrasci ponašanja moraju biti odbačeni zarad dobrobiti društva.

Pitanje abortusa

Posmatrajući uticaj feminizma na demografsku sliku određene nacije, ne možemo zanemariti pitanje abortusa s obzirom na izuzetno značajan uticaj ove pojave na priraštaj te istovremenu prirodu abortusa, koja se iz perspektive feminističke ideologije posmatra kao neotuđivo žensko pravo. S obzirom na prirodu teksta, posvetićemo se kvantitativnim podacima vezanim uz abortus koji najbolje oslikavaju demografski značaj ovoga fenomena, dok će opširnija problematika abortusa kao prava te neophodnih preduslova za ostvarenje istog biti ostavljena za budući rad.

Prema podacima iz Sjedinjenih Država, u periodu od 47 godina nakon što je abortus prepoznat od strane zakonskog sistema kao jedno od ženskih prava, u Americi je izvršeno između 50 i 60 miliona abortusa.[54][55] U istom periodu, studija Pju istraživačkog centra to potvrđuje, broj imigranata pristiglih u Sjedinjene Države iznosio je 59 miliona osoba.[56] Kao što vidimo, populacija Amerike se ne bi značajnije promjenila, no stepen homogenosti američkog društva bi bio viši nego što je danas. Kada se pogleda trenutno stanje društva u Sjedinjenim Državama, njegova očigledna podjeljenost i nesigurna budućnost, stiče se utisak da je kulturološka razlika, nastala između ostalog i iz demografskih trendova, ključna u procesu njegovog daljeg slabljenja.

Slično kao i Sjedinjene Države, i savremena Rusija je pogođena problemima koji proizilaze iz demografskih politika ranijih generacija. Sovjetski Savez bio je prva zemlja koja je omogućila ženama nesmetano sprovođenje abortusa. Prema istraživanju Vječeslava Karpova i Kima Karlainena, „kultura abortusa koja se u Rusiji pojavila za vrijeme komunizma imala je dugoročan uticaj na rusko shvatanje ovog pitanja. Ova ‘kultura’ se ispoljava u široko rasprostranjenom i duboko ukorjenjenom uvjerenju da je abortus ‘normalan’ način suočavanja sa zdravstvenim i društveno-ekonomskim teškoćama u ličnom i porodičnom životu. Ovo uvjerenje je vjerovatni uzrok činjenice da se Rusija i dalje nalazi među zemljama koje imaju najviši stepen abortusa u svijetu…“[57]

Neophodno je istaći da je spomenuto istraživanje iz 2006. godine te da se situacija u Rusiji, kako u smislu obavljenih pobačaja tako i u pogledu zakonske regulative ovog fenomena, promjenila u proteklih petnaestak godina. Prema podacima iz 2018. godine, broj abortusa na teritoriji Ruske Federacije iznosio je nešto više od 650.000.[58][59] Samo dvije godine ranije taj broj je bio veći za 200.000 abortusa što je jasan pokazatelj opadanja dotične prakse. Bez obzira na trenutnu praksu te moguće dalje pooštravanje pravnih normi vezanih uz abortus, nesumnjiva je činjenica da se Ruska Federacija danas nalazi u nestabilnom demografskom položaju upravo zbog nemarnog ili namjernog odnosa komunističkog sistema prema pitanju abortusa. Istraživanje Tomaša Viteša iz 2004. godine pokazalo je da se godišnje u Sovjetskom Savezu obavljalo šest do sedam miliona abortusa u periodu između 1950. i 1960.[60] Visok stepen abortusa je ostao karakteristika sovjetskog sistema.

Pobornice abortusa sa transparentima tokom jednog protesta ispred američkog Vrhovnog suda, Vašington, 18. januar 2019. (Foto: Saul Loeb/AFP/Getty Images)

Ako, za potrebe ovog rada, uzmemo vrijednost od jednog do dva miliona abortusa godišnje, u periodu od 1960. do 2000. dolazimo do zaključka da je Rusija, samo u drugoj polovini dvadesetog vijeka izgubila između 100 i 150 miliona stanovnika. Gubitak demografskog potencijala i energije koju mlado stanovništvo unosi u sve sfere društva je teže kvantifikovati te se, do određene mjere, može smatrati čak i pogubnijom posljedicom politike neograničenog abortusa. Staljinističke čistke i ljudske žrtve iz perioda Drugog svjetskog rata su faktori koji i danas utiču na demografsku sliku Rusije. Abortus je, kao što se može uočiti, samo dodatno pogoršao stanje nacije koja je u relativno kratkom vremenskom periodu izgubila desetine miliona ljudi onemogućivši prirodnu regeneraciju.[61]

Isto se može reći i za Srbe koji su direktno iz ustaške klanice, borbe protiv nacista i samih sebe ušli u isti društveni sistem stran tradicionalnom ustrojstvu srpskoga društva. Abortus i njegov problematičan uticaj na demografsko stanje srpskog naroda uočen je već polovinom tridesetih godina prošlog vijeka unutar domaćih zdravstvenih krugova. Nakon što je abortus postao i zakonom dozvoljena procedura nije bilo ničega da zaustavi rusku putanju srpskog društva.

Ako je suditi prema raspoloživim izvorima postoji velika razlika između zvaničnih podataka o broju abortusa sa kojima raspolažu državni organi te nezvaničnih izvora. Broj pobačaja na teritoriji Srbije u periodu između 2014. i 2017. godine iznosio je, prema zvaničnim podacima, oko 10.000 abortusa.[62][63] Prema nezvaničnim podacima, godišnji prosjek u Srbiji se kreće između 150.000 i 200.000 abortusa.[64][65] Ako nezvanične podatke prihvatimo kao stvarni odraz situacije, ovaj stepen abortusa, na godišnji priraštaj od šezdeset do sedamdeset hiljada rođenih[66] , može se definisati kao glavni razlog opadanja broja stanovnika Srbije, i pored visoke stope emigracije koja, godišnje posmatrano, iznosi oko 40.000 osoba.[67]

U sva tri navedena slučaja možemo uočiti negativan uticaj abortusa, prihvaćenog kao uobičajene pojave i nečijeg prava, na ukupnu demografsku sliku te buduća demografska kretanja nacije.

S obzirom da se srpski narod već više decenija suočava sa problemom nedovoljnog priraštaja, ovo pitanje se ne može povoljno rješiti u kratkom vremenskom periodu. Uprkos čestim isticanjima nepovoljne demografije, stiče se utisak da politička i druge elite ne shvataju trenutno demografsko stanje kao jedan od ključnih problema. Negativan priraštaj se mora posmatrati kao problem prvog reda te eventualno kao osnovni problem srpskog društva iz koga izviru, u potpunosti ili djelimično, brojni drugi problemi. Bez zdrave demografije koja bar osigurava prostu obnovu stanovništva, zajednica i u drugim oblastima neminovno postaje osifikovanija gubeći sposobnost prilagođavanja spoljnim i unutrašnjim izazovima.

Jedan od ključnih pravaca djelovanja, ako nam je već namjera popravljanje demografskih prognoza, mora biti i shvatanje, kako na stepenu pojedinca tako i na stepenu zajednice, da je poželjan broj djece, po porodici, dvoje ili više. Nesporno je da država i društvo moraju, putem svojih politika i normi, podržavati ovu praksu no istovremeno je neophodno da u okviru samog pojma porodice predstava o dvoje ili troje djece postane uobičajena. Putem različitih oblika obrazovanja kako mlađih tako i zrelijih slojeva društva ovo je moguće postići i neophodno je u širem društvenom kontekstu razgovarati o ovoj problematici. Kao što je na početku teksta istaknuto, demografska statistika ne trpi diskusiju. Dvoje do troje djece po porodici je neophodno kako bi se postigla stopa proste zamjene stanovništva. U trenutku kada se postigne stopa fertiliteta od 2.1 vremenska dimenzija postaje ključna s obzirom da je neophodno održavati dotičnu stopu duži niz godina kako bi se ispravile demografske devijacije akumulisane decenijama.

Medicinska sestra i novorođenčad (Foto: Gleb Garanich/Reuters)

Iako se pitanje demografskih tokova često pojavljuje u srpskoj medijskoj sferi, činjenica ostaje da se nedovoljno radi po tom pitanju, te da preduzete mjere daju slabe rezultate. Ovo je neodrživo stanje i ono će se, to je neminovnost, odraziti i na političku, ekonomsku i sigurnosnu sliku srpskog naroda. Prostora i potrebe za korekcijom po pitanju demografije ima i ona je neophodna s obzirom da se, po logici društvenog postojanja, nameće kao temelj obnove čitavog društva, u svakoj njegovoj sferi, te se istovremeno javlja kao jedan od ključnih elemenata u očuvanju kulturnog i tradicijskog kontinuiteta.

Ljubiša Malenica je diplomirani politikolog. Ekskluzivno za Novi Standard.

________________________________________________________________________________________________