Ljubiša Malenica - Višestruke koristi obaveznog vojnog roka

Početkom februara, ministar odbrane Nebojša Stefanović izjavio je da će odluka o vraćanju obaveznog služenja vojnog roka biti doneta do septembra ili oktobra ove godine. Nekoliko dana nakon toga, Ministarstvo odbrane istupilo je u javnost sa informacijom da su u toku pripreme za uvođenje predmeta „Osnove sistema odbrane Republike Srbije“ koji će biti fakultativnog tipa te će se sprovoditi u trećem i četvrtom razredu srednje škole.[1]

Nedugo nakon izjave ministra Stefanovića, oglasilo se i Ministarstvo prosvjete sa obavještenjem koje negira uvođenje novog predmeta te ističe da u obrazovnom programu Srbije od školske 2018/2019. već postoji program, sastavljen od četiri godišnja časa u toku kojih se obrađuje jedanaest tema, te se učenici mogu upoznati sa dužnostima i ulozi Vojske Srbije.[2][3][4]

Da li se ministru slučajno potkrala greška ili se pak kroz ovu neozbiljnost može posmatrati čitava tema obaveznog služenja vojnog roka ostaje da se vidi, no sa sigurnošću možemo reći da je ponovno pokretanje ovog pitanja u srpskoj javnosti proizvelo značajan broj komentara.

Predsjednik Srbije Aleksandar Vučić prilikom razgovora na ovu temu istakao je da „ćemo time podići neka mjesta, demografske centre. U tim mjestima bismo podizali ili obnavljali kasarne, gdje bi svaka vrsta ekonomske aktivnosti doprinela daljem ekonomskom razvoju tih mjesta. A taj potez bi značajno unaprijedio i našu borbenu gotovost“.[5]

S obzirom da su se navodi o ponovnom služenju vojnog roka pojavili u periodu kada i vijest vezana za Zakon o istopolnim zajednicama, nije nemoguće da je pitanje vojnog roka samo pokušaj skretanja pažnje javnosti.

Iskustva Nemačke i Švajcarske

Ipak, rasprava o pitanju vojnog roka nije ograničena samo na prostor Srbije. Polovinom prošle godine slična rasprava je vođena i u Njemačkoj. Naime, ministar odbrane Njemačke Angret Kramp-Karenbauer je najavila novu dobrovoljnu službu u njemačkoj vojsci pod nazivom „Tvoja godina za Njemačku“. U toku prvih šest mjeseci dobrovoljci bi prošli kroz osnovnu vojnu obuku koju bi pratilo raspoređivanje u rezervne službe, u trajanju od pola godine.[6]

Jens Turo, novinar Dojče velea na engleskom, pozivajući se na sopstveno iskustvo služenja vojnog roka, ističe da su on i ostali regruti njegove generacije „svi imali osjećaj sazrelosti i osposobljenosti za izlazak u svijet nakon tog perioda. Regruti u Bundesveru onemogućavali su da profesionalni oficiri postanu otuđeni, dok su oni koji su dobrovoljno služili u civilnom sektoru odrađivali bitan posao. Obavezna vojna služba neće spriječiti nastanak krajnje desničarskog ekstremizma u izolovanim specijalnim jedinicama, kakva je KSK, no ideja da mladi ljudi učine nešto za svoju zemlju prije negoli započnu sopstvene individualne karijere sada je važnija nego ikad“.[7]

Sam ministar Kramp-Karenbauer je istakla kako je svrha „šema kao što je ova da posluži kao ljepilo koje će sačuvati jedinstvo društva u teškim vremenima“.[8]

Njemačka već duže vremena slovi u nekim krugovima srpske elite kao uzor koji bi Srbija trebalo da sledi, iako u toj ulozi nije usamljena. Švajcarska, generalno gledano iz perspektive Balkana, ne samo Srbije, predstavlja se kao uređena i razvijena zemlja. S obzirom da je poređenje dveju zemalja uvijek nezahvalan poduhvat prožet složenim odnosima untuar dvije različite zajednice, različitim istorijskim iskustvom te kulturnim obrascima, može se postaviti pitanje vrijedi li sugerisati jednom društvu da se transformiše u drugo.

Ipak, za potrebe ovog teksta, s obzirom da liberalno nastrojene struje to često čine, pretpostavimo da Srbija treba prihvatiti švajcarske norme i kulturne šablone. Ako je već tako, onda bi služenje obaveznog vojnog roka morali prihvatiti kao izraz naprednog društva jer upravo Švajcarska i dalje regrutuje i obučava mladiće za ulogu vojnika.[9]

Pripadnici Švajcarskih oružanih snaga (Foto: Reuters/Thomas Hodel)

Prilikom rasprave o potpunom ukidanju vojske, povodom čega je u Švajcarskoj bilo organizovano i glasanje 26. novembra 1989. godine, tadašnja vlada u Cirihu istakla je kako „Švajcarska nema vojsku, Švajcarska jeste vojska… Odbrana zemlje je sastavni dio nacionalnog identiteta i svaki muškarac sa švajcarskim pasošem mora dati svoj doprinos“.[10]

Služenje vojnog roka, koje je dobrovoljno samo za žene, može biti obavljeno u okviru švajcarske vojske ili pak unutar jedinica civilne zaštite. Oni koji se odluče za službu u civilnoj zaštiti obavezni su plaćati porez na izuzeće, što jasno ukazuje da vlasti Švajcarske žele muškarce koji su prošli stvarnu vojnu obuku, te koji su na taj način osposobljeni za službu u vojnim jedinicama od kojih se očekuje sposobnost stupanja u borbene operacije. Štaviše, ovo se moglo uočiti tokom 2019. godine kada su švajcarske vlasti podržale osam novih mjera čija je osnovna svrha umanjiti broj osoba koje se odlučuju za službu u civilnoj zaštiti ili čistu civilnu službu, te povećati privlačnost vojne službe.[11]

Lunićeve opaske

U kontekstu rasprave o služenju vojnog roka u Srbiji, postoje oni koji ističu moguće negativne posljedice njegovog ponovnog uvođenja. Prilikom intervuja za televiziju Njuzmaks adria, izvršni direktor Savjeta za strateške politike Nikola Lunić istakao je „da bi uvođenje obaveznog služenja vojnog roka dodatno povećalo iseljavanje mladih iz Srbije i da bi vojna obuka trebalo da bude na dobrovoljnoj osnovi“.[12] Služeći se podacima OEBS-a, Lunić ističe da je u periodu od dvadeset godina više od 650.000 stanovnika napustilo Srbiju, dok prema istraživanju fondacije Fridrih Ebert više od 70 odsto mladih želi da napusti zemlju.

Kao što sam gospodin Lunić ističe, nama je neophodno „da mislimo kako da opstanemo kao nacija“,[13] no pitanje vojnog roka se mora rješavati istovremeno sa ostalim pitanjima koja danas slove kao problematična za srpsko društvo. Problem koji iz perspektive autora leži u načinu posmatranja vojnog roka od strane gospodina Lunića jeste njegova ograničenost. Lunić pitanje obaveznog služenja vojnog roka posmatra iz perspektive ekonomskih okolnosti, te pitanja prava pojedinaca da li žele ili ne služiti vojni rok.

Iz ranije navedenog primjera Švajcarske možemo uočiti da pitanje vojne obuke nije u tolikoj mjeri povezano sa pitanjem ekonomskih okolnosti. Nema potrebe govoriti o stepenu ekonomskog razvoja i životnog standarda Švajcarske, no ako je već pitanje ekonomske sigurnosti rješeno za pretpostaviti je da bi stanovništvo bilo sklonije služenju vojnog roka s ciljem očuvanja sistema koji im je poboljšao živote. Kao što se moglo uočiti, to nije bio slučaj. Loša ekonomska situacija ne može biti razlog tome, te se izvor ovakvog ponašanja mora potražiti drugdje.

Isti Lunić na drugom mjestu ističe da smo „emotivno zaglavljeni u posledicama nerazumevanja globalnog konteksta pre 20 godina, umesto da sagledavamo i definišemo strategije i vizije za narednih 20 godina… Budućnost mora da obezbedi pobede kroz poverenje u regionu, pouzdanost spoljnopolitičkih odnosa i predvidljivost bezbednosnih izazova. Nažalost, unapređenje operativnih sposobnosti VS bez opravdanih geostrateških razloga izazvaće upravo suprotan efekat, koji lako može da postane osnova za naše buduće poraze“.[14]

Zanimljive su opaske gospodina Lunića, i pored pomalo zabrinjavajućeg defetizma i narativa o porazima, premda autoru nije najjasnije koje poraze Lunić spominje. Republika Srpska nije nastala kao proizvod poraza, niti je u trijumfu čizma stranog vojnika kročila na srpsko tle tokom svih 87 dana rata za Kosmet. Šta se desilo kada je oružje utihnulo je priča za sebe i, generalno gledano, dešavanja u toku i nakon ratova u kojima je nestala Jugoslavija mnogo su kompleksnija od proste dihotomije pobjeda-poraz.

Ipak, ima određene logike u Lunićevim navodima, posebno kada spominje nerazumjevanje globalnog konteksta, no kao što smo mogli uočiti iz nedavnog priliva stanovnika ostalih balkanskih država u Srbiju zarad vakcinacije, nisu Srbi ti koji su i dalje zarobljeni u dešavanjima od prije dvadeset do trideset godina. Globalni kontekst se zaista promjenio. Rusija i Kina su u daleko povoljnijoj poziciji negoli prije 20 godina, evroazijske nacije se konsoliduju, ekonomski motor svijeta se seli na Istok, dok Zapad ulazi, što je već sada jasno vidljivo, u period krize. Po logici samog gospodina Lunića, bilo bi nerazumno za Srbiju da se u razmatranjima sopstvene budućnosti vodi lošim metodama zapadnih zemalja.

Pripadnici Vojske Srbije tokom obuke na poligonu „Peskovi“ (Foto: Ministarstvo odbrane RS)

Kada gospodin Lunić govori o povjerenju u regionu, stiče se utisak da je on duže vremena bio odsutan te da nije upoznat sa dešavanjima koja su obilježila posljednje tri decenije. Kako Srbija može imati povjerenja u svoje komšije nakon što je Bugarska minirala Južni tok zarad interesa Brisela, iako bi dotični gasovod bio od izuzetne koristi kako Srbiji tako i Bugarskoj? Prilikom rata za Kosovo, Albanija nije imala nikakvih problema da podrži narušavanje normi međunarodnog prava iz isključivo sebičnih poriva. Muslimanski i hrvatski lideri u Bosni i Hercegovini već tri decenije ne prestaju da ponavljaju propagandne mantre o agresiji i genocidu, uprkos svim dokazima u suprotno. Hrvatska slavi svoje ustaške „heroje“ i proslavlja etničko čišćenje Srba kao jedan od najvećih praznika u godini. Gospodin Lunić, po svemu sudeći, ne razumije, što iznenađuje, da je za saradnju potrebno dvoje, a lekcije iz posljednjih trideset godina jasno ukazuju da Srbija, u većini slučajeva, nema s kim sarađivati u svom okruženju.

Postoje i oni koji dovode služenje vojnog roka u pitanje koristeći se razlikom između vojnika profesionalaca i vojnika rezervista, te ispravno primjećenom razlikom u stepenu njihove obuke, sposobnosti savladavanja vojnih zadataka, te baratanja kako ličnim naoružanjem tako i složenijim oružanim sistemima.

U svom članku za Al Džaziru na srpskom jeziku Nenad Kulačin polazi od ovog argumenta te iznosi mišljenje da je vojni rok „prevaziđen oblik funkcionisanja odbrane zemlje. Naročito ako se ima u vidu napredak i modernizacija vojnog naoružanja. Ne vode se više ratovi po rovovima, bacanjem bombi po neprijateljskim bunkerima. Ratovi sve više liče na monstruozne video-igre sa džojsticima, a to je i skupa oprema i skupa obuka… Umesto toga, Srbiji je potrebna prava profesionalna vojska, sa tačno određenim znanjima i zadacima. Nema boljeg vojnika od profesionalnog, ali on mora da bude obučen, osposobljen i, pre svega, adekvatno plaćen, a ne da spaja kraj sa krajem. Kada bi se takav sistem u vojsci uspostavio, ne bi bilo razloga da se brine o eventualnom napadu na Srbiju“.[15]

Vizantijska lekcija

Iako postoji dio teksta sa kojim se svakako treba i možemo složiti, a to je da ekonomski uslovi i nadoknade vojnih lica budu odraz izuzetno bitne uloge koju oni ispunjavaju u društvu, dvije ključne tvrdnje gospodina Kulačina – prevaziđenost vojnog roka kao sistema odbrane zemlje te superiornost profesionalnog vojnika – daleko su od zapisanih u kamenu, kako iz perspektive istorijskog iskustva, tako i iz pouka savremenih sukoba koji su se odvijali u visokotehnološkom okruženju kakve on opisuje.

Istorija je bogata bitkama u kojima dobrovoljci, ili pak manje profesionalne vojne snage, odnose pobjedu nad, inače, daleko bolje opremljenim i obučenim armijama. Među najupečatljivijim primjerima, kako zbog obima uništenja ljudstva tako i zbog brutalnosti same bitke, ističe se Teutoburška bitka u kojoj su germanska plemena do nogu potukla i potpuno uništila tri rimske legije, vojne jedinice koje su u trenutku svoje propasti spadale među najsposobnije i najprofesionalnije borbene formacije.

Štaviše, i sam Rim je u periodu Republike bio okarakterisan vojnim snagama koje su bile sastavljene od regruta koji su sačinjavali armije iznova podizane svake godine, ili pak u slučaju velikih ratova. Upravo ovakvo uređenje rimske vojske, zasnovano na regrutima iz široke populacione baze, omogućilo je Republici da preživi jedan od najtežih sukoba u svojoj istoriji, Drugi punski rat. Prema procjenama istoričara, u ratu protiv Hanibala Rimljani su izgubili više od 300.000 vojnika, prvestveno u tri najveća poraza – kod Trebije, Trazimenskog jezera i Kane.

Da su rimske trupe, spletom okolnosti, u tom trenutku bile zasnovane na principu profesionalizma, Rim bi, kada se uzme u obzir tok rata, vrlo brzo ostao bez vojnih formacija sposobnih da se odupru Kartaginjanima. Činjenica da je vojska bila zasnovana na regrutima omogućila je Rimljanima da zasnuju nove armije, čak i nakon katastrofalnih poraza kao što je onaj kod Kane. Rimski vojnik iz perioda punskih ratova nije bio niti opremljen niti obučen kao onaj iz vremena ranog carstva, no ipak je bio dovoljno sposoban da očuva stabilnost Rimske republike i osigura pobjedu čak i u poražavajućim okolnostima Drugog punskog rata.

Vizantija, kao naslijednik Rima, od vječnog grada preuzela je vojna dostignuća i umjeće, dajući im karakteristike koje su odgovarale vremenu i prostoru u kojem je Carigrad postojao i djelovao. Za potrebe našeg rada, slučaj Vizantije je zanimljiv zbog razvoja vojnog sistema odbrane koji je počivao na sloju slobodnih seljaka koji nisu zadovoljavali karakteristike profesionalnih vojnika, no opet su više od tri stotine godina služili kao odbrana od spoljnih neprijatelja.

Tematsko uređenje vizantijske imperije – jedno od njenih ključnih obilježja – počivalo je na sistemu stratiota, sitnih i slobodnih zemljoposjednika koji su u zamjenu za parcelu zemlje, dobijenu od strane države, obavljali vojnu službu, prvenstveno odbrambene prirode. S obzirom na svoju dvojnu prirodu, stratioti nisu mogli biti profesionalizovani tako da ih možemo smatrati regrutima koji su nekoliko puta godišnje prolazili kroz vojnu obuku i manevre nakon kojih bi se vraćali svojim posjedima, dok su masovno pozivani u službu, najčešće u slučajevima upada neprijateljskih jedinica na teritoriju carstva.

Mobilnost, poznavanje terena i lokalno djelovanje pružali su tematskim armijama prednosti prilikom stranih invazija, istovremeno vršeći dodatni pritisak na neprijateljske jedinice i komandante s obzirom da se Rimljani tog perioda nisu u svakoj prilici upuštali u odsudnu i otvorenu bitku, već su, često suočeni sa brojno snažnijim protivnikom, pratili neprijateljske jedinice, pripremali zasjede, uništavali usamljene grupacije protivnika, sprovodili taktiku spaljene zemlje te su napadali kada bi više tematskih armija postiglo dovoljnu operativnu koheziju da mogu parirati neprijatelju.

Reljefna scena marša rimskih legionara na Stubu Marka Aurelija u Rimu (Foto: Wikimedia/Barosaurus Lentus, CC BY 3.0)

Iako su vizantijski neprijatelji i dalje odnosili značajne pobjede s vremena na vrijeme, efikasnost sistema uočavala se u skoro pa konstantnom teritorijalnom odnosu carstva naspram svojih protivinika, posebno Arapa na istočnim granicama.

Nakon desetog vijeka, vizantijska vojska počinje da poprima sve profesionalniju prirodu uz povećano regrutovanje stranih plaćenika, dok tematski sistem biva postepeno zanemaren, da bi već polovinom XI vijeka, u većini, prestao da postoji. Katastrofalne posljedice isključive profesionalizacije vojske nauštrb održavanja sistema stratiotskih imanja postaće očigledne kada Seldžuci 1071. kod Mancikerta unište profesionalno jezgro carskih armija, čime je put u samo srce Vizantije, Malu Aziju, ostao potpuno nebranjen. Nakon migracije turskih plemena i njihovog naseljavanja unutar bivših vizantijskih tema, carstvo nikada više neće povratiti kontrolu nad većinom izgubljenih teritorija.

Sinergija i ravnoteža ostvarena u ranijem periodu carstva, između tematskih, odnosno regrutovanih trupa, te tagmatskih jedinica, koje jesu bile profesionalna vojska, omogućila je Carigradu da se odupre nebrojenim stranim napadima te da vremenom pređe u ofanzivu. Ako postoji lekcija koja se može izvući iz primjera Vizantije onda je to da profesionalni vojnik i osposobljen rezervista imaju svoje mjesto u vojnim operacijama, te da kvalitetna obuka i naoružanje pružaju i jednom i drugom mogućnost da sav svoj potencijal iskoriste u odbrani zemlje.

Kao što možemo uočiti iz navedenih primjera, odbrana zemlje zasnovana na sistemu regrutacije i obuke prosječnog građanina ima svoju vrijednost, kako kroz istoriju tako i danas. Postojanje profesionalnih vojnih snaga integrisanih u ovaj sistem omogućava povećanje borbene gotovosti i ukupne efektivnosti vojnih jedinica, te se na osnovu istorijskog iskustva može zaključiti da odbrana zemlje koja počiva kako na profesionalcima tako i na regrutima pruža više prednosti u odnosu na sisteme zasnovane samo na jednoj od ovih kategorija, te ublažuje mane specifične svakoj od ove dvije vizije sistema odbrane.

Nije sve u tehnici

Naredne redove ćemo posvetiti razmatranju druge opaske gospodina Kulačina, vezane za promjenjenu prirodu ratovanja gdje napredne tehnologije, koje se razvijaju u veoma kratkim vremenskim intervalima, u značajnoj mjeri mjenjaju prirodu ratovanja te se stiče utisak, kao što sam Kulačin ističe, da se borba pretvorila u neki oblik kompjuterske igre, bez izlaganja vojnika stvarnoj opasnosti.

Ovakav utisak je razumljiv, no iskustva savremenih ratova kao što je onaj u Siriji, Ukrajini te nedavni sukob Jermenije i Azerbejdžana ukazuju da je mahom pogrešan. Jedna od stalnih karakteristika ratovanja, prisutna od samog početka organizovanih sukoba, jeste neprekidno takmičenje između sredstava odbrane i napada, često slikovito definisano kao nadmetanje između štita i mača. Bez obzira o kojoj oblasti vojne vještine ili pak roda vojske govorili, nadmetanje između defanzivnih i ofanzivnih sredstava uvijek je prisutno i zbog same svoje prirode nikada ne može prestati.

Slična situacija je i danas, posebno kada uzmemo u obzir savremena borbena sredstva – kao što su vazdušne i kopnene oružane platforme na daljinsko upravljanje – koja pružaju povećan stepen borbenih mogućnosti no koja takođe počivaju na složenim tehnologijama i infrastrukturi neophodnim za njihovu proizvodnju i korišćenje. Upravo je ova složena pozadina funkcionisanja novih oružanih sistema istovremeno njihova prednost i slabost, s obzirom da sama kompleksnost sistema postaje problematična kada se dotični pronađu u borbi protiv neprijatelja sa sličnim sposobnostima.

Korišćenje dronova od strane Sjedinjenih Država tokom rata u Iraku, Avganistanu i drugim sukobima može pružiti utisak posmatraču da je doba pješadijskog ratovanja prošlo, no ovde se ne smije smetnuti s uma da je odnos sposobnosti i opremljenosti američke vojske i njenih protivnika u spomenutim konfliktima bio okarakterisan izuzetno visokim stepenom neravnoteže po svim bitnim parametrima. Da je naivno, možda čak i opasno, smatrati ulogu klasičnih vojnih jedinica suvišnom ilustruje i nedavni rat na Kavkazu.

Prema izjavama jermenskog premijera Nikola Pašinjana, u toku sukoba između Bakua i Jerevana, jermenska strana pretrpila je više od 3.250 vojnih žrtava.[16] Kada se dotične sukobljene strane uporede nema sumnje da je Azerbejdžan u mnogo boljoj poziciji negoli Jermenija. Prema podacima iz prošle godine, vojni budžet Bakua iznosio je više od dvije milijarde dolara, dok je Jerevan u istom periodu na svoje vojne snage izdvojio nešto više od 600 miliona dolara.[17] Ekonomski posmatrano, Baku je u povoljnijoj poziciji od Jerevana. U pogledu demografije, Azerbejdžan je u nesumnjivoj prednosti sa skoro tri puta većim brojem stanovnika od Jermenije.

Prema svim parametrima pobrojanim iznad možemo pretpostaviti da je Azerbejdžan u rat sa Jermenijom ušao spremniji nego protivnička strana. Dodatnu prednost azerbejdžanskim jedinicama pružilo je prisustvo turskih vojnih instruktora, te plaćenika sa Bliskog istoka, mahom islamista iz Sirije, zajedno sa izraelskim i turskim bespilotnim letjelicama koje su imale značajan uticaj na razvoj situacije na terenu.

Ostaci bespilotne letelice oborene kod Stepanakerta tokom rata u Nagorno-Karabahu, 11. oktobar 2020. (Foto: Reuters/Stringer)

Prema podacima zvaničnih azerbejdžanskih izvora, broj poginulih na kraju sukoba iznosio je 2.783 vojnika. Za tijelima još stotinu vojnika se traga, dok je skoro hiljadu i tri stotine izbačeno iz stroja ranjavanjem.[18] U ratu za Nagorno-Karabah je, takođe, poginuo 541 islamista.[19] Kao što možemo uočiti, na kraju sukoba, broj ubijenih boraca sa obje strane bio je približno isti. Jermenski gubici iznosili su 3.250 ubijenih vojnika, dok je broj stradalih na azerbejdžanskoj strani iznosio 3.424 kada uračunamo i eliminisane islamiste.

Stav analitičara, prisutan kako na Istoku tako i na Zapadu, ističe da je korišćenje bespilotnih letjelica igralo ključnu ulogu u pobjedi Bakua, no broj žrtava sa obje strane pokazuje brutalnost borbe i sposobnost jermenskih vojnika da neprijatelju nanesu značajne gubitke čak i u uslovima njegove tehnološke prednosti. Od ključnog je značaja uočiti da superiornost azerskih snaga, postignuta putem vještog korištenja dronova, nastaje kao rezultat veoma ograničenih sposobnosti jermenske strane da se sredstvima elektronskog ratovanja ili pak sopstvenim bespilotnim letjelicama suprotstavi protivničkim dronovima.

Prije negoli nastavimo dalje, u zaključku ovog dijela teksta možemo i trebalo bi da navedemo primjer naše vojske prilikom agresije NATO alijanse na SR Jugoslaviju 1999. O ukupnoj superiornosti zemalja Sjevernoatlantskog pakta nema potrebe govoriti – ona je bila očigledna, kako danas tako i prije dvadeset godina. Uprkos grotesknoj nesrazmjeri snaga, rat za Kosovo i Metohiju trajao je skoro osamdeset dana, iziskivao je učešće kako profesionalnih vojnika tako i rezervista, koji su svoju dužnost prema otadžbini uzorno ispunili, te je doveo do ciljanih napada NATO avijacije na civilne i industrijske ciljeve što se može posmatrati kao prećutno priznanje nemoći zapadnih sila da vojno poraze srpsku vojsku u roku koji su same sebi postavile. Obaranje F-117 nevidljivog bombardera stoji kao sasvim dovoljna ilustracija da napredne tehnologije, same po sebi, ne garantuju pobjedu.

Društveni fenomen

Autor, te samim tim i ovaj tekst, posmatra služenje vojnog roka kao društveni fenomen koji ima širi spektar uticaja, kako na društvo tako i na pojedinca, te koji se ne može svesti isključivo na parametre vezane za državnu sigurnost ili vojnu sferu. U skladu s tim, služenje vojnog roka ćemo prvo posmatrati kroz prizmu rituala sazrijevanja.

Džozef Kembel, američki profesor književnosti, najprepoznatljiviji je po svome kapitalnom djelu Heroj sa hiljadu lica.[20] Knjiga se zasniva na teoriji da mitološki narativi koji se susreću širom planete, u društvima često uzajamno izolovanim, posjeduju zajedničku fundamentalnu strukturu. Kembel ovaj temelj naziva monomitom, odnosno „putovanjem heroja“. Ovo putovanje, takođe poznato i kao avantura, sastoji se od jasno segmentisanih etapa.

Prema Kembelu, monomit je podijeljen na fazu u kojoj heroj tek započinje svoje putovanje, odnosno svakodnevni svijet u kojem heroj prebiva. U ovom okruženju, junak otkriva poziv na avanturu čijim prihvatanjem on napušta svijet koji je poznavao. Sljedeći korak vodi heroja, uz pomoć mentora, preko praga poznatog, u svijet nadnaravnog gdje pravila iz ranijeg iskustva nisu primjenjiva. U toku ove faze junak se susreće sa brojnim preprekama koje mora da prevaziđe, ne uvijek sam, da bi se na kraju suočio sa glavnim izazovom. Nakon savladavanja ove prepreke, heroj biva nagrađen. Iz Kembelove perspektive, u ovu fazu je neophodno uključiti kategorije smrti i vaskrsnuća heroja, koje mogu biti stvarne ili metaforične, s obzirom da sam heroj biva promjenjen iskustvom borbe, te dio njega mora umrijeti da bi potom vaskrsnuo kao novi čovjek. Pretposljednja faza putovanja heroja obuhvata njegov povratak u svakodnevno postojanje, odnosno suočavanje sa preostalim izazovima na putu. Finalna etapa herojske avanture podrazumjeva upotrebu, od strane junaka, stečene nagrade kako bi bio poboljšan svakodnevni život zajednice.

S obzirom da je Kembel istraživao i upoređivao drevne mitove iz čitavog svijeta, može se steći utisak da je tema njegovog rada protekom vremena previše udaljena od savremene civilizacije i čovjeka, no malo pažljivije posmatranje nekih od najpopularnijih, u globalnim okvirima, romana, serija i filmova današnjice veoma brzo će nam ukazati suprotno. Serijal knjiga o mladom čarobnjaku Hariju Poteru prati faze putovanja heroja. Jedna od najpopularnijih trilogija savremenog doba, Gospodar prstenova, kako u svom literarnom obliku tako i u kinematografskoj verziji, zasnovan je na herojskom putovanju. Džordž Lukas, tvorac globalno proslavljene trilogije filmova „Ratovi zvijezda“ prilikom jednog intervjua je sam istakao ključni uticaj koji je Kembelova knjiga imala na razvoj njegove filmske sage.

Nije teško uočiti, prilikom poređenja vojnog roka i herojskog putovanja, sličnost između ova dva društvena fenomena. Od regruta se očekuje da napusti poznati i stabilni svijet svoje okoline i porodice. Nakon ulaska u kasarnu čeka ga svijet drugačijih pravila, odnosa i znanja kojem obični građanin inače nema pristupa. Regrut se susreće sa stalnim izazovima, kako u odnosu prema znanjima koje je neophodno usvojiti, tako i u odnosu sa drugim regrutima i oficirima koji istovremeno mogu imati ulogu i prepreke i saveznika na putu ka uspješnom savladavanju obuke. Suočen sa disciplinom vojnog života i rigoroznim zahtjevima obuke, regrut mora dopustiti da dio njega nestane kako bi bio zamjenjen zrelijom ličnošću sposobnom za susret sa stvarnostima života koje ga čekaju nakon što vojni rok završi. Savladavanje svih prepreka tokom obuke vodi ka polaganju zakletve kao trenutku kada regrutov trud biva prepoznat i nagrađen nakon čega se regrut vraća kući, opremljen novim znanjima, disciplinovaniji, te sa ozbiljnijim shvatanjem života.

Istorijsko iskustvo nas uči, upravo zbog globalne prisutnosti ovog fenomena, da ritual inicijacije mladih članova društva u kategoriju zrelih osoba ima dubok značaj i vrijednost za razvoj kako pojedinca, tako i zajednice. Ovaj značaj prvenstveno se ogleda u upornom opstajanju suštine rituala kroz milenijume te njegovoj rasprostranjenosti širom svijeta.

U prilog ovom viđenju ide i studija iz 2010. godine iz Sjedinjenih Država, naslovljena „Vojska i tranzicija u zrelo doba“, čiji autori uočavaju da je „savremena vojska na dobrovoljnoj osnovi istovremeno i karijerno i porodično orijentisana“, i ističu kako „materijalna i društvena podrška koju vojska pruža mladim vojnicima promoviše odgovorno učešće u porodici i široj zajednici“. Rezultat toga je, prema njima, da je „tranzicija u zrelo doba, uključujući i ekonomsku nezavisnost od roditelja, stabilnija i uređenija za vojno osoblje negoli za civile“.[21] Od značaja je napomenuti da, iako istraživanje ističe dobrovoljnu prirodu oružanih snaga koje su predmet proučavanja, suština se ne ogleda u prirodi vida regrutacije već u samoj vojsci kao mehanizmu koja može i treba da posluži kao stabilizujući faktor društva, bez obzira da li je zasnovana na dobrovoljnom principu ili obaveznom vojnom roku.

Vojnici na dobrovoljnom služenju vojnog roka tokom polaganja zakletve u kasarni „Vojvoda Petar Bojović“ u Leskovcu, 19. mart 2021. (Foto: Ministarstvo odbrane RS)

Ako prihvatimo viđenje regrutacije kao savremene verzije putovanja heroja, te samim tim kao vid prelaska mladih osoba iz djetinjstva u zrelo doba, neminovno je da će služenje vojnog roka imati uticaja na psihologiju pojedinca i grupe. Rituali koji označavaju prelazak i sazrijevanje pojedinaca – kako mladića tako i djevojaka – dolaze sa sopstvenim psihološkim pretpostavkama s obzirom da život ozbiljnih i zrelih osoba ima ograničen dodir sa životom koji su uživali kao djeca.

U istraživanju sprovedenom 1995. od strane Elizabet Nair, pod naslovom „Regrutacija i izgradnja nacije: Psihološka analiza“, istaknuto je „postojanje jasno prepoznatog ujedinjujućeg uticaja zajedničkih baraka i režima vježbi koji prevazilazi ekonomske, etničke i religijske razlike. Rezultati pružaju komplementarne dokaze o prisustvu psiholoških efekata superordinantnih ciljeva, minimalne grupne paradigme i kontaktne hipoteze u službi izgradnje kohezivne nacije. Uočene su ponavljajuće i konvergentne karakteristike vojnog iskustva odgovorne za nastanak vojnika sa vrlinama discipline, odgovornosti, timskog duha i fizičke spremnosti. Primjećeno je da ove stečene pozitivne osobine bivaju prenete u sferu civilnog života te da karakterišu singapursku radnu snagu“.[22]

Iskustvo iz Singapura potvrđuju studije iz Evrope. Istraživanje sprovedeno u Švedskoj utvrdilo je postojanje snažnog pozitivnog uticaja koji služba u vojsci ima na mogućnosti sticanja menadžerske pozicije u civilnom sektoru. Najzahtjevnija oficirska obuka „povećava mogućnost zaposlenja kao civilni menadžer za približno pet procentnih poena, odnosno 75 odsto“.[23] Slično istraživanje sprovedeno u Portugalu 2012. ukazuje da služenje vojnog roka ima pozitivan uticaj na visinu kasnije plate muškaraca sa nižim stepenom obrazovanja.[24]

U pogledu gubitka prilika za obrazovanje, što se često ističe kao jedan od argumenata protiv služenja vojnog roka, istraživanje iz Italije utvrdilo je da ne postoje dokazi koji ukazuju da bi ukidanje obaveznog vojnog roka imalo uočljivog uticaja na odluku da se započne univerzitetsko obrazovanje.[25] Istraživanje iz 2010. godine, zasnovano na pregledu podataka svih zemalja članica Organizacije za ekonomsku saradnju i razvoj, u periodu od 1961. do 2000. utvrdilo je veoma nizak stepen, statistički gledano, zavisnosti između postojanja obaveznog vojnog roka i odluke da se upiše više obrazovanje.[26]

Studija iz Argentine, sprovedena od strane stručnjaka sa Univerziteta San Andres 2019. prepoznala je da služenje vojnog roka utiče na stvaranje vojnog mentaliteta kod muškaraca koji učestvuju u obuci te da dotični mentalitet ostaje dugoročno prisutan,[27][28] čime bivaju potvrđeni rezultati singapurskih istraživača koji su uočili prednost vojnih vrijednosti i ponašanja na civilni sektor u trenu kada regruti završe obuku i ponovo stupe u društvene interakcije koje karakterišu svakodnevnicu.

Služenje vojnog roka ima uticaj i na kriminalnu statistiku, iako su tu rezultati specifični te ukazuju na dvostruki uticaj služenja. Naime, istraživanje iz 2016. sprovedeno od strane Randija Hjalmarsona i Metjua Lindkvista,[29][30] vezano je za prostor Švedske i posmatralo je uticaj služenja vojnog roka na stope kriminaliteta regruta. Rezultati su pokazali da je učešće u vojnoj obuci dovelo do značajnog povećanja stope kriminaliteta kod regruta, uzrasta od 23 do 30 godina, nakon što napuste vojsku. Ono što pruža pravi uvid u prirodu ovog problema jeste činjenica da je do porasta kriminalnih aktivnosti došlo kod posebne grupe regruta, odnosno onih mladića koji su poticali iz siromašnijih društvenih slojeva i onih koji su već ranije, prije regrutacije, imali kriminalni dosije. Štaviše, samo istraživanje prepoznaje vojni rok kao proces koji onemogućava regrutima ponovno upuštanje u kriminalne aktivnosti za vrijeme svog trajanja, odnosno preventivno djeluje.

Kao što se može uočiti, samo služenje vojnog roka ne uzrokuje porast kriminaliteta već se izvor ovog problema može pronaći u okolnostima koje su izvan kontrole vojske kao institucije i koje su prisutne u svim društvenim zajednicama.

Pored ranije navedenih psiholoških uticaja koje služenje vojnog roka ima na pojedinca, studija iz Evrope,[31] sprovedena 2016. pokazala je prisustvo jednog, manje-više organskog, oblika samokontrole vojske od strane osoba koje je sačinjavaju. Naime, studija ističe da „oblici kontrole iznutra uključuju obuzdavanje agresivnosti pojedinačnih vojnika, potkazivanje, selektivno i sivo odbijanje izvršenja naredbe, nepotrebno otezanje izvršenja naredbe, kolektivno pregovaranje vezano uz borbene operacije, dokumentovanje prekršaja i svjedočenja“.[32]

Od ključnog je značaja zaključak da čitav proces unutrašnje samokontrole postoji u značajno većoj mjeri unutar sistema koji su zasnovani na principu obaveznog služenja vojnog roka u odnosu na sisteme koji počivaju na princpu dobrovoljne službe. Stiče se utisak da su ovakvi sistemi u višem stepenu naklonjeni svojevrsnom obliku demokratskog ponašanja, prilagođenog vojnim uslovima.

Jedan od najvažnijih efekata služenja vojnog roka jeste i njegov uticaj na razvoj zdrave muškosti, kako u psihološkom tako i biološkom smislu. Odnos između ove dvije kategorije poznat je društvenoj nauci već duže vremena. Istraživački rad iz 1978. godine,[33] nastao kroz saradnju Vilijama Arkina i Lin Dobrofski, prepoznaje da služenje vojnog roka ima dvostruki uticaj na regruta.

S jedne strane, sama priroda službe i poslova koji se obavljaju zahtjeva podsticanje i razvoj muškosti kako u tijelu tako i u duhu, no s druge strane, prolaženje kroz vojnu obuku te život u barakama doprinosi socijalizaciji regruta, iako dotična socijalizacija ima određene vojne karakteristike. Da pitanje zdrave muškosti u savremenom društvu nije zanemarljiv problem može se uočiti u nedavnoj inicijativi kineskih vlasti da u oblast obrazovanja uvede promjene kojima će osnovni cilj biti razvoj muškosti kod dječaka, za koje se smatra da su u posljednjoj deceniji sve više izloženi sveprisutnim feminizirajućim uticajima i negativnim uzorima.[34][35][36]

Polaznici 10. klase Visokih studija bezbednosti i odbrane na svečanosti u kasarni „General Jovan Mišković“ (Foto: Ministarstvo odbrane RS)

Da vojni rok ima ulogu u socijalizaciji i razvoju discipline te odgovornosti kod muškaraca prepoznale su i vlasti Jordana koji je nakon 29 godina ponovo uveo služenje obaveznog vojnog roka.[37] Vojni rok u Jordanu, u čemu se ogleda njegova specifičnost, odnosi se na sve muškarce između 25 i 29 godina koji ne nastavljaju školovanje, nisu zaposleni, ne žive u inostranstvu niti su glava porodice. Jordanske vlasti prepoznale su opasnost od prepuštanja djela muške populacije, koji je jasno definisan samim parametrima regrutacije, silama društvene inercije.

Služenje vojnog roka može i treba biti posmatrano kao prilika da mlade osobe prihvate specifična znanja od kojih se posebno ističe pravilno i sigurno rukovanje te korišćenje vatrenog oružja. Posjedovanje oružja kroz istoriju srpskog naroda bilo je shvatano kao sasvim normalna i prihvatljiva praksa. Ako je suditi prema medijskim naslovima, to je slučaj i danas. Prema istraživanju iz 2018. godine, Srbija i Crna Gora su na Balkanu predvodnici po broju naoružanih građana, pri čemu na svakih 100 osoba postoji 39 komada vatrenog oružja.[38]

Za razliku od onih koji oružje vide kao nešto isključivo negativno, ova problematika nije crno-bjela i značajan napredak bi se mogao postići ako bi regruti u okviru svoje obuke bili naučeni važnosti sigurnog korišćenja, čuvanja i rukovanja vatrenim oružjem. Korisnost posjedovanja oružja u svrhu samoodbrane mogli smo uočiti u nedavnom primjeru iz Lebana gdje je stariji građanin, Milutin Cvetković, odbranio sebe i svoju nepokretnu suprugu od provalnika hladnim oružjem.[39] Činjenica da je gospodin Cvetković morao biti priveden pokazatelj je dubljeg problema koji zaslužuje posebno razmatranje.

Milutin Cvetković, inače policajac u penziji, najvjerovatnije se ne bi mogao fizički suprotstaviti dosta mlađem provalniku da nije bio u posjedu vatrenog oružja. Kao neko ko je obučen u korišćenju i rukovanju oružjem, Cvetković je imao i znanje i iskustvo na koje se mogao osloniti u trenutku kada je to bilo neophodno. Vojni rok je savršen mehanizam kojim bi se korisnost i opasnosti vatrenog oružja mogle prikazati mladim osobama, kako u teoriji tako i praksi.

Šansa za ekonomiju

Prema istraživanju[40] agencije Haus of vin (House of Win), sprovedenom u Srbiji u periodu od 15. do 22. februara 2021. godine, 72,5 odsto ispitanika muškog pola između 17 i 30 godina podržava ponovno aktiviranje obaveznog vojnog roka. Već duže vremena je poznato da, generalno gledano, u srpskom društvu postoji visok stepen podrške za ponovno uvođenje vojnog roka.

Postoje osobe, među njima i predsjednik Srbije, koje ističu da će ponovno uvođenje vojnog roka biti veoma skupo, no autor je mišljenja da novac koji se potroši, godišnje gledano, na potrebe regruta jeste novac koji će cirkulisati srpskom ekonomijom. Štaviše, dovoljno je iskoristiti logiku pa da se devet milijardi dinara, koliko će okvirno iznositi trošak reaktivacije služenja vojnog roka[41], prepozna kao vid svojevrsnog ulaganja u privredu Srbije. Regrutima je neophodno osigurati hranu, a najpovoljniji izvor prirodnih i prerađenih prehrambenih proizvoda jeste sama Srbija. Za svakog regruta je neophodno osigurati kvalitetnu uniformu, drugu ličnu opremu i obuću. To je prilika da se pruži podsticaj srpskoj tekstilnoj i obućarskoj industriji.

Nedavno je ambasador Srbije u Rusiji Miroslav Lazanski obznanio da je Turkmenistan potpisao ugovor o kupovini borbenog oklopnog vozila srpske proizvodnje Lazar 3.[42] Krajem prošle godine potvrđeno je učešće srpske samohodne haubice Aleksandar u testiranju za potrebe opremanja jedinica američke vojske.[43] Krajem 2020. predstavljena je i nova puška M19, koja je nastala kao rezultat rada domaćih stručnjaka, a odlikuje se svojom modularnom prirodom.[44] U pogledu opremanja i obuke regruta jasno je da Srbija ima dovoljno sopstvenih kapaciteta na koje se može osloniti za date potrebe.

Spona ekonomije i vojske je drevna te sačinjena iz brojnih elemenata, tako da u okviru ovog teksta nije moguće sagledati sve pojedinosti datog odnosa, no nesumnjivo je da promišljenom politikom usmjerenom na sopstvene potencijale ove dvije oblasti mogu poslužiti jedna drugoj kao podsticaj za rast.

Jedan od pomalo apstraktnijih i nesvakidašnjih argumenata protiv vraćanja obaveznog vojnog roka jeste poistovjećivanje ovog mehanizma sa pripremama za rat. U svom tekstu vezanom za ovu temu, Vukašin Obradović pretpostavlja da je ključna dilema „kada se govori o jačanju vojne moći, s kim bi to Srbija mogla da ratuje budući da je bukvalno okružena državama koje su ili u NATO ili na putu ka ovoj vojnoj alijansi“.[45]

Sam način na koji je pitanje postavljeno izuzetno sužava prostor za razgovor, no kada napustimo sputane okvire ovakvog razmišljanja sasvim je jasno da povećanje borbene gotovosti srpskog stanovništva i uopštenog stepena sigurnosti Srbije ne podrazumjeva automatsko stupanje u rat sa nekim. Istovremeno ostaje nejasno od kakvog je značaja to što je Srbija trenutno okružena članicama NATO saveza. Tokom agresije na bivšu SR Jugoslaviju političko okruženje nije u drastičnoj mjeri odudaralo od situacije koju imamo danas. Bugarska i Rumunija tada su ustupile svoj vazdušni prostor NATO avijaciji iako same još uvijek nisu bile članice alijanse. NATO trupe su se nalazile raspoređene u Makedoniji i jedina stvarna razlika jeste ulazak Crne Gore u okvire Sjeveroatlantske alijanse.

Iako se geopolitička situacija na Balkanu u pogledu NATO prisustva nije značajnije promjenila, stanje na globalnom planu daleko je od onog iz 1999. godine. Sam NATO savez nije monolitna sila kakav je bio ranije. Ako nije bilo apetita za kopnenu invaziju na samom pragu 2000. godine, za pretpostaviti je da ga ne bi bilo ni u slučaju neke nove eventualne agresije. Upravo iz ovih razloga ne treba na prisustvo NATO saveza gledati kao na nepremostiv faktor u nastojanju da se ponovo aktivira služenje vojnog roka i izgradi još snažnija srpska vojska.

Pripadnici Vojske Srbije tokom obeležavanja Dana Vojne akademije, 18. mart 2021. (Foto: Ministarstvo odbrane RS)

Izreka da će hraniti tuđu vojsku onaj ko ne hrani svoju postoji sa razlogom. Istraživanje[46] Centra za slobodne izbore i demokratiju ukazuje da su građani Srbije, u periodu od 2015. do 2017. godine, najviše povjerenja ukazali vojsci i crkvi. Vjerovati da nakon raspada SFRJ rat postaje stvar prošlosti je u najmanju ruku naivno. Živimo u periodu smjene globalnog poretka. Takva vremena su uvijek okarakterisana društvenim, političkim i geopolitičkim potresima te se isplati biti pripremljen. Onaj ko želi mir treba da bude spreman za rat. Istinitost ove izreke vrijedi danas kao što je vrijedila i vjekovima ranije.

Ljubiša Malenica je magistar političkih nauka. Ekskluzivno za Novi Standard.

________________________________________________________________________________________________