Ljubiša Malenica - Кrah liberalne utopije

Početkom godine javnost širom svijeta bila je svjedok grubog gaženja najsvetijih ideala kolektivnog Zapada od strane njegovog nesumnjivog predvodnika, Sjedinjenih Država. Američke elite, zadojene svojom ideologijom izuzetnosti, decenijama su predvodile proces koji se može okarakterisati kao mesijanska misija širenja zapadnih, odnosno američkih vrijednosti širom Zemljinog šara.

Iako je skup ovih vrijednosti pozamašan, postoji nekoliko centralnih motiva koje predstavnici kako Sjedinjenih Država tako i drugih zapadnih zemalja skoro pa nikada ne izostavljaju iz svojih obraćanja ostalima. U pogledu političko-državnog uređenja, predstavnička demokratija predstavlja vrhunac, te se kao sistem, u razmišljanju zapadnih stručnjaka, nalazi daleko iznad drugih zamisli o principima društvenog uređenja. Sa serviranim vidom demokratije, u istom ideološkom paketu dolaze slobodni i pošteni izbori kao osnovni preduslov za ispravno funkcionisanje čitavog sistema. Sloboda govora i otpor svakom obliku cenzure služe kao dalji moralni te idejni orijentiri koji osiguravaju pluralizam mišljenja i njihovu slobodnu „razmjenu“ na tržištu ideja.

U oblasti ekonomije, od suštastvenog je značaja za zdravlje demokratskog sistema postojanje i funkcionisanje slobodnog tržišta, koje u skladu sa uzajamnim odnosom ponude i potražnje osigurava opstanak i razvoj onih ideja koje, pretočene u preduzeća, uspiju privući potrošače kroz kvalitet svoje robe ili usluga te pristupačnost svojih cijena. Paralelno sa postojanjem slobodne razmjene ideja u političko-filozofskoj sferi, slobodno tržište postoji i u ekonomsko-privrednoj. Suštinska demokratska priroda ovako zamišljenog tržišnog sistema ogleda se u činjenici da u njemu mogu učestvovati svi, bez obzira na njihov pol, rasnu ili nacionalnu pripadnost. Određena pravila postoje, kao i opasnosti, no svi zainteresovani poznaju rizike i norme, što osigurava pravednu i bespoštednu borbu. Ipak, i pored prirode same ove ekonomske borbe, uticaj na ukupno društvo je pozitivan te vodi njegovom materijalnom napretku, progresivno većem životnom standardu te pojedinačnom bogatstvu.

Izborna konfuzija

Sve ovo smo čuli u mnogo navrata do sada. Sve što smo čuli je demagoško tumačenje ideala, odnosno poželjnog stanja. Bez obzira na sav trud zapadnih agencija i „nevladinih“ organizacija, većini je bilo jasno da se ovaj ekonomski model, kao i svaki drugi, suočava sa problemima i internim suprotstavljenostima koje izviru iz temeljnih postavki samog modela. Uprkos tome, većina država je prihvatila dotični sistem, prvenstveno iz nedostatka alternative s obzirom da je glavni konkurent u ekonomskoj sferi – komunizam – pokazao nesposobnost da postigne iste rezultate. Kao što je većina zemalja, u smislu političko-ekonomske elite i institucija, prihvatila kapitalizam i otvoreno tržište, tako je postupila i većina stanovnika planete, u suštini vjerujući da sistem funkcioniše uprkos određenim izvitoperenjima, te još pogubnijim cikličnim krizama koje su počele da se pojavljuju, ne kao mana sistema, već kao jedna od njegovih karakteristika.

Sa pojavom kineskog modela koji je sa značajnom stopom uspjeha razdvojio kapitalizam svoje ekonomije od autoritarno/komunističkog ustrojstva svog državnog uređenja, ideološka dominacija američkog, odnosno zapadnog šablona organizacije države i društva dovedena je u pitanje, no neuporedivo veća šteta datoj viziji nanesena je u prva dva mjeseca 2021. godine od strane medija, finansijskih organizacija te političkih institucija samih Sjedinjenih Država.

Prva pod napadom se našla sama demokratija, odnosno sakralni proces izbora koji je mogao biti narušen i ukaljan u nekim postkomunističkim, autoritarnim, azijskim ili afričkim zemljama, no nikako ne u samim Sjedinjenim Državama. Bar nam je tako ponavljano.

Prije samih izbora, veliki broj osoba davao je Donaldu Tramp značajne šanse za drugi mandat, posebno kada se sagleda opseg, priroda i brutalnost nasilja koje je u toku izborne godine zahvatilo čitav sijaset američkih gradova, a koje su predstavnici Demokratske stranke svesrdno podržali, kako putem privatnih donacija tako i otvoreno kroz izjave okarakterisane ilustrativnim primjerima Orvelovog novogovora. Nakon što je Tramp, još uvijek u ulozi predsjednika, nastupio protiv marksističke organizacije „Crni životi su važni“ te njihovog anarhičnog insistiranja na drastičnom umanjenju finansiranja policijskih službi, nekoliko prognoza davalo je Trampu prednost upravo jer je njegovo zagovaranje poštovanja reda i zakona prevazilazilo rasne, političke, nacionalne i druge podjele unutar Sjedinjenih Država. Svi stanovnici SAD bili su viđeni kao građani te su, grubo gledano, spadali u dvije kategorije – oni koji poštuju zakon i oni koji ga narušavaju.

Prema zvaničnim podacima, nakon što su glasovi prebrojani, Džozef Bajden dobio je nešto više od 81 milion glasova dok je za Trampa glasalo skoro pa 75 miliona Amerikanaca.[1] Iako se razlika od šest miliona glasova čini dovoljnom, zbog specifičnosti američkog sistema Bajdenova pobjeda bila je mnogo upitnija nego što se pretpostavlja. U članku posvećenom ovoj temi, Džejms Lindzi navodi da „pobjeda putem narodnog glasa ne mora automatski osiguravati predsjedničku funkciju. Kada se pogleda najmanja promjena u broju osvojenih glasova neophodna za Trampovu pobjedu, izbori 2020. godine bili su neizvjesni. Zapravo, bili su dramatičniji negoli izbori iz 2016. Da je Tramp uspio pokupiti odgovarajući skup 42.921 glasa u Arizoni (10.457), Džordžiji (11.779) i Viskonsinu (20.682), u Elektorskom koledžu (Electoral College) oba kandidata bi imala 269 glasova. Donji dom Kongresa bi onda odlučio izbore. Republikanci će držati većinu poslaničkih mjesta u novom Kongresu i oni bi nesumnjivo izabrali Trampa. Da je Tramp takođe dobio još jedan elektorski glas u Drugom kongresnom okrugu Nebraske, koji je za 22.091 glas izgubio u korist Bajdena, nesumnjivo bi osvojio Elektorski koledž“.[2]

Donald Tramp i Džozef Bajden tokom prve predsedničke debate, 29. septembar 2020. (Foto: Jim Watson/AFP via Getty Images)

Kao što se može uočiti, izborna matematika ukazuje na veoma uzak prostor unutar kojeg je Bajden morao da operiše kako bi ostvario pobjedu. Ako je suditi prema podacima koji se koriste kao zvanični, Bajden i jeste ostvario pobjedu, te postao 46. američki predsjednik. Uprkos slavlju pristalica Demokratske stranke i medijskih kuća, sada već jasno pristrasnih po pitanju američkog političkog života, istraživanja sprovedena neposredno nakon izbora pokazala su da čak 70 odsto pristalica Republikanske stranke izbore karakteriše kao neslobodne i nepoštene.[3][4]

Dodatnu pometnju i sumnju u čitav proces unosi, relativno gledano, veliki broj video zapisa koje komentatori tumače kao jasne dokaze o izbornoj prevari, štaviše, otvorenoj prevari počinjenoj od strane pristalica Demokratske stranke.[5] Činjenica da glavne medijske kuće sve ove slučajeve definišu kao „nesporazume, laži, neodgovorne šale pojedinaca“ te se takmiče koja će prije „činjenično provjeriti“[6] i obesmisliti ove događaje samo sipa dodatno ulje na vatru.[7]

Pravni tim Donalda Trampa je u više od 60 navrata pokušao da ospori izborne rezultate[8] no u svim slučajevima sem jednog odlukom nadležnih sudova parnice su odbačene. Vrhovni sudovi u Arizoni, Nevadi, Pensilvaniji i Mičigenu potpuno su odbacili ili odbili da saslušaju žalbe povodom rezultata izbora u tim državama. Neki slučajevi odbacivani su zbog proceduralnih razloga, drugi zbog materijalnih. Najveći i najvažniji od ovih slučajeva bila je tužba savezne države Teksas protiv saveznih država Pensilvanije, Mičigena, Džordžije i Viskonsina zbog izmjena u izbornim procedurama. Predstavnici optuženih država pravdali su neophodnost datih izmjena pandemijom, dok je sama optužba u takvim postupcima prepoznavala narušavanje Ustava.

S obzirom da se slučaj vodio između saveznih država, po automatizmu je išao pred Vrhovni sud Sjedinjenih Država, jedini nadležan za takve situacije. Svoju podršku ovoj tužbi dalo je 120 republikanskih senatora, a zajedno sa njima i vrhovni tužioci dodatnih sedamnaest saveznih država.[9] Njihove kolege iz dvadeset dvije, većinom demokratske savezne države, nedugo potom su otvoreno podržale tužene strane. Podjeljenost političke elite i javnosti bila je jasna i ocrtavala se manje-više u skladu sa državama u kojima Tramp uživa podršku te onima koje služe kao uporišta njegovih političkih protivnika.

Jedanaestog decembra Vrhovni sud Sjedinjenih Država je, bez saslušanja ili uzimanja u obzir argumenata bilo koje od strana, donio odluku kojom se tužba države Teksas odbacuje, pravdajući takav postupak nepostojanjem osnova koje bi dozvolile Teksasu da uopšte započne proces.[10] Obje strane reagovale su u skladu sa očekivanjima. Demokrate su odluku pozdravile dok su republikanci osudili nevoljnost Vrhovnog suda da zaštiti Ustav zbog proceduralne tehnikalije.

Kada se govori o svim pokušajima ljudi okupljenih oko Donalda Trampa da ospore rezultate izbora, uočava se da je značajan broj ovih slučajeva odbačen bez saslušanja zbog manjkavosti proceduralne ili tehničke prirode. Ovo nije promaklo ni samom Trampu niti njegovoj biračkoj bazi, te je ovako ponašanje sudova bilo veoma lako protumačiti kao odbijanje uzimanja u obzir argumenata optužbe kako bi se izašlo u susret Bajdenovoj kampanji, te kako bi demokrate onemogućile Trampa da osvoji još jedan mandat.

Dovesti u pitanje ovakvo tumačenje događaja nije sporno, no kao što smo u ranijem tekstu uočili, veliki broj Amerikanaca koji su glasali za Trampa upravo je ovako protumačio izbore 2020. godine, što je dodatno uticalo na gubitak poverenja u institucije, kako državne tako i federalne.

Uprkos činjenici da su ovo bili izbori za američkog predsjednika, značajan dio svjetske populacije obratio je pažnju na njihov ishod. Dok su globalni ekvivalenti zapadnih medija, po vrijednostima i ideološkoj orijentaciji, proslavljali Bajdenovu pobjedu[11] nadajući se ponovnom uspostavljanju američke hegemonije, postojali su i oni koji su neskriveno zastupali stav da su izbori pokradeni te da je Donald Tramp istinski predsjednik SAD-a.[12]

Američki predsednik Donald Tramp tokom sastanka sa vojnim liderima i članovima svog tima za nacionalnu bezbednost u Beloj kući, Vašington, 09. maj 2020. (Foto: Anna Moneymaker/Pool/Getty Images)

U izborima za predsjednika 2020. bio je mnogo uočljiviji utisak da sistem funkcioniše sa značajnim stepenom poteškoće. Raniji izbori za predsjednika i narodne predstavnike u Kongresu bili su nezanimljivi, usudili bi se reći dosadni, sami po sebi. Kandidati su bili poznati, glasanje bi bilo obavljeno i jedan od ponuđenih kandidata bi postao novi stanovnik Bijele kuće na određeno vrijeme. Činilo se da američki sistem funkcioniše te je upravo takav služio kao jedan od najznačajnijih izvora validacije same demokratije kao načina političkog uređenja društva i prestiža Vašingtona u svijetu.

Izbori kojima je Džozef Bajden postao 46. predsjednik Amerike izgledali su drugačije, štaviše, kada se uzme u obzir sve ranije navedeno, nisu se mnogo razlikovali od izbora u nekim od država koje su sami Amerikanci nasilno preveli u demokratije. Društvo raspolućeno po čitavom nizu pitanja, agresivna kampanja te čitav niz zvaničnih pritužbi na rezultate čiji legitimitet u pitanje dovode kako obični građani tako i visoki zvaničnici više kao scenario odgovara nekoj propaloj državi negoli predvodniku kolektivnog Zapada i samoproglašenom centru slobodnog svijeta.

Digitalna čistka nepoželjnih

Velike društvene mreže dale su svoj doprinos prerastanju kontroverze u potpuni fijasko američkog ideološkog narativa u trenu kada su njihovi vlasnici odlučili da će najbolje pokazati svijetu svoju privrženost „američkim vrijednostima“ tako što će javno cenzurisati izabranog predsjednika Sjedinjenih Država. Napad na slobodu govora, toliko puta spomenutu od strane zapadnih predstavnika da se trenutno čini izlizanom floskulom, koji se odigrao u Americi, mogao se okarakterisati kao otvoren, koordinisan, politički podržan i sa jasno profilisanom kategorijom osoba koje su ciljane.

Prvi slučaj ovakvog ponašanja desio se tokom prenosa Trampovog govora iz Bijele kuće 6. novembra 2020. kada su tri velike američke televizijske kompanije – Ej-Bi-Si (ABC), Si-Bi-Es (CBS) i En-Bi-Si (NBC) – odlučile okončati prenos prije no što Tramp završi svoje obraćanje javnosti.[13] S obzirom da je tadašnji predsjednik SAD u javnost izašao sa tvrdnjama o neregularnosti izbora, odnosno izbornoj krađi, rukovodstva sve tri medijske kuće pravdala su svoje postupke karakterizacijom Trampovih tvrdnji kao laži, glasina ili pak nepotvrđenih izjava.[14]

Dvoličnost i nelogičnost ovakvih opravdanja sasvim je očigledna te nema potrebe na njih trošiti previše vremena i teksta, no ono što je neophodno istaći jeste činjenica da se ovako grubo narušavanje principa slobodnog govora desilo upravo u Sjedinjenim Državama, koje zbog sličnih dešavanja već decenijama gube ugled, ne samo kao velika sila i politička tvorevina, već kao i ideološki uzor najboljeg uređenja društva koji se nudi ostatku čovječanstva.

Šta je demokratija do samo još jedan politički sistem podložan svim degenerativnim uticajima koji su kroz istoriju ljudske civilizacije kvarili i uništavali vrijednosti brojnih drugih društvenih sistema. Značajan dio američkih elita su već odavno, u suštini, nezainteresovane za sudbinu američkog građanina ili osnovne temelje na kojima je dato društvo izgrađeno. Akumulacija moći i materijalnih dobara je osnovni i mahom jedini pogonski elemenat bogatih tehnoloških, kulturnih, poslovnih i političkih krugova u Sjedinjenim Državama. U odnosu na ovu datost, demokratski principi, sloboda govora, nepovredivost privatnog vlasništva te ekonomski sistem koji svima pruža mogućnost sticanja bogatstva su ništa više do korisne alatke, kada se njihovo djelovanje može usmjeriti, ili pak prazno slovo na papiru lako pogaženo od strane onih koji u svojim rukama drže poluge stvarne moći.

Cenzura Donalda Trampa nastavljena je nekoliko sedmica nakon što je njegov govor prekinut, no ovaj put zabačena je daleko veća mreža te su zajedno sa bivšim predsjednikom uklonjeni profili svih osoba koje su se odlikovale svojom republikansko-konzervativnom pozadinom ili podrškom samom Trampu.

Naime, u toku organizovanog protesta koji se održao ispred američkog Kapitola 6. januara 2021. došlo je do sukoba između djela demonstranata i policije nakon čega su demonstranti uspjeli, u značajnom broju, ući u samu zgradu Kongresa. Korporativni mediji su ovaj događaj okarakterisali kao pobunu te napad na američki Kongres i državno uređenje. Bilo je očigledno da su data dešavanja dirnula u živac, posebno kada se uzmu u obzir tekstovi ispunjeni emotivnom patetikom te čak religijskim motivima kao što je nazivanje zgrade Kapitola katedralom uz poređenje ulaska demonstranata u zgradu sa skrnavljenjem i svetogrđem.[15] Neki autori su išli tako daleko da proteste nazovu opsadom, nasilnom pobunom i izdajom republike.

Ovaj događaj je poslužio velikim društvenim mrežama kao izgovor za brzo cenzurisanje čitavog niza javnih ličnosti počevši sa samim Trampom. Odluka kompanije Tviter da sa svoje istoimene društvene mreže trajno ukloni Trampov nalog bila je proizvod unutrašnje odluke kompanijskih struktura. Prema saopštenju same kompanije, nakon što su interne službe Tvitera, izuzetno ljevičarski i anti-trampovski nastrojene platforme, završile analizu Trampovih aktivnosti u toku 6. januara i neposredno prije, donesena je odluka da se sve poruke i Trampov nalog uklone u potpunosti, ne samo zbog sadržaja poruka već i zbog načina na koje bi ove poruke neko mogao da protumači.[16]

Cenzurisani tvitovi američkog predsednika Donalda Trampa o predsedničkim izborima prikazani na jednom telefonu (Foto: Robyn Beck/AFP via Getty Images)

Istovremeno, Tramp je uklonjen[17][18] i sa drugih društvenih platformi kao što su Fejsbuk, Jutjub i Snepčet. Nedugo nakon što su pobrisani profili tadašnjeg predsjednika, započela je opsežna digitalna operacija uklanjanja naloga konzervativaca te pojedinaca koji su ispoljavali sumnju u ispravnost izbora ili su pak objavljivali poruke koje je Tviter definisao kao teorije zavjere.

Pored pojedinaca, i one društvene aplikacije koje su bile naklonjene Donaldu Trampu, ili su pak prihvatile konzervativnije norme ponašanja našle su se na udaru. U toku Trampovog mandata, društvena mreža Parler pojavila se kao alternativa i konkurencija Tviteru. Kao što je Tviter bio izrazito ljevičarski nastrojen tako je Parler privukao mahom centriste i desničare, posebno one kojima su raniji nalozi na Tviteru bili izbrisani. S obzirom da su Trampove pristalice, a i on sam, u značajnoj mjeri koristili Parler, ova mreža postala je prirodna meta nakon upada na Kapitol.

Prvi napad na Parler stigao je od kompanija Epl i Gugl koje su uklonile mobilnu verziju Parlerove aplikacije sa svojih digitalnih prodavnica, što je u kritičnoj mjeri uticalo na rast Parlera koji je postajao sve popularniji kao novo stjecište „otkazanih“. Oslabljen koordinisanom akcijom Epla[19] i Gugla,[20] Parler je dokrajčen odlukom Amazona[21] da platformi uskrati usluge svojih centara za pohranu digitalnih informacija, što je u suštini značilo da će Parler u potpunosti biti uklonjen sa interneta.

Svi potezi oligopola Epl-Gugl-Amazon narušili su kako čitav niz mjera za zaštitu navodno slobodnog tržišta tako i sam princip slobodnog govora i zaštite od cenzure. Za razliku od SSSR-a, glavni narušitelji ustanovljenih društvenih principa u slučaju Sjedinjenih Država nisu bile državne agencije već privatne korporacije koje su na sebe preuzele posao definisanja poželjnih i nepoželjnih osobina te građanskih vrlina. Nema sumnje da su ove velike tehnološke kompanije u svom pohodu protiv neistomišljenika bile svesrdno podržane od strane Demokratske stranke.

Pored toga što se na ovom primjeru može uočiti djelimična degeneracija demokratskog sistema u korporokratiju, epizoda sa velikim društvenim mrežama i njihovim odnosom prema tada još uvijek sjedećem predsjedniku i njegovim pristalicama ilustrativno ukazuje na potpunu ispražnjenost kategorija slobodnog govora i zaštite od cenzure u parametrima američkog društva. Car je go, i takav je već decenijama, no dešavanja u prvim mjesecima nakon što je Džozef Bajden preuzeo kormilo države su na kristalno jasan i neupitan način istakla nagost te „izuzetne“ nacije da su samo osobe ideološki indoktrinisane zapadnom ideologijom i dalje mogle vjerovati u Sjedinjene Države kao „blistavi grad na gori“, kao moralni i društveni kompas ostatku čovječanstva i uzor po kojem bi svaka nacija i država trebalo da se organizuje.

Nakon što je obavljena digitalna čistka nepoželjnih, čitav niz novinara glavnih medija, političkih analitičara te korisnih idiota stao je u odbranu velikih korporacija i njihovog ponašanja koristeći se spletom različitih opravdanja među kojima se često moglo susresti i ono koje ograničava slobodu govora u slučaju da postoji mogućnost nanošenja povrede drugima.[22]

Povreda (harm) nije jasno definisana te je namjerno ostavljena kao što rasplinutiji pojam. Povreda nečijih osjećanja, uvjerenja, nečijeg ega – sve to i mnogo više može se iskoristiti kao opravdanje da se nekom onemogući iznošenje mišljenja. Naravno, u skladu sa klasičnom mudrošću koja kaže da pobjednici pišu istoriju, menažerija nazovi novinara i analitičara mogla se predati demagoškim akrobacijama sa definicijama pojmova potpuno sigurna u podršku nove administracije i čitavog aparata Demokratske stranke. Neki autori polaze od mišljenja da je bilo ispravno cenzurisati Trampa, no da to može rezultovati negativnim posljedicama u godinama koje dolaze, kao da se pitanje slobodnog izjašnjavanja može tako jednostavno parcelisati te je svima sasvim jasno ko treba dobiti pravo da kaže šta želi, a ko ne.[23] Posmatrati datu problematiku kroz ovu optiku odraz je otvorene naivnosti ili pak skrivene zlonamjernosti, s obzirom da sloboda govora može funkcionisati ispravno jedino kada je omogućena svima.

Ispravno opažaju oni koji stavljaju naglasak na samu, suštinsku, prirodu velikih tehnoloških kompanija i društvenih mreža koje su se godinama predstavljale javnosti kao neutralne platforme na kojima su pojedinci, različite grupe pa čak i nacionalne institucije mogle da iznesu svoje stavove o čitavom dijapazonu pitanja bez straha od spoljnog uplitanja ili intervencije. Uklanjanje Donalda Trampa i čistka koja je nakon toga uslijedila samo su konačno potvrdile da društvene mreže nisu nikakve slobodarske platforme gdje je pristup dozvoljen svima već organizacije slične izdavačkim kućama[24] koje imaju maglovito definisanu izdavačku politiku i norme kojih se pridržavaju u svom radu. Činjenica da se dotične kompanije ponašaju kao izdavači dok se istovremeno promovišu kao platforme za svakoga je manje rezultat njih samih koliko je rezultat zaostalih pravnih regulativa koje Fejsbuku, Tviteru i sličnima omogućavaju takvo ponašanje bez ikakve bojazni od pravnih sankcija.

S druge strane, značajan dio običnog građanstva već dovodi u pitanje promovisanu nepristrasnost velikih društvenih mreža, o kojoj je u ovome trenutku smiješno govoriti, te ističe uticaj istih na ishode rezultata izbora i drugih političkih procesa,[25] ne samo u Sjedinjenim Državama već i širom svijeta. Najnoviji primjer akcije protiv Tvitera, upravo zbog uplitanja u unutrašnja pitanja jedne države, dolazi iz Nigerije gdje je Tviter suspendovan na neograničen period nakon što je ova društvena mreža uklonila poruku nigerijskog predsjednika koju su zaposleni u Tviteru subjektivno ocjenili kao uvredljivu.[26]

Ilustracija koja prikazuje suspendovani Tviter nalog Donalda Trampa na smartfonu ispred Bele kuće u Vašingtonu (Foto: Reuters/Joshua Roberts)

Relativno kratka interakcija između velikih tehnoloških kompanija i Donalda Trampa tokom četiri godine njegovog mandata bila je dovoljna da značajan dio običnog stanovništva stekne mahom negativan utisak o društvenim mrežama i kompanijama koje su ih pokrenule. Promovisanje isključivo jedne ideološke opcije i strane političkog spektra, što Fejsbuk, Tviter i slične stranice čine, samo je dodatno cementiralo već ranije latentno nepovjerenje građana. Visprena kampanja protiv konzervativaca, promocija LGBT agende, insistiranje na politički korektnom govoru, zastupanje prava takozvanih transrodnih osoba, trome reakcije na sadržaje koji promovišu dječiju pornografiju i niz sličnih poteza[27] samo su dodatno poljuljali ugled društvenih mreža. Istih onih društvenih mreža koje su do prije samo deset godina slovile kao izvorišta slobodnog govora otvorena za sve osobe i većinu ideologija političkog spektra.

Studija američkog Pju istraživačkog centra (Pew Research Center),[28] sprovedena krajem 2020. godine potvrdila je ranije iznesene stavove. Naime, u okviru datog istraživanja utvrđeno je da skoro polovina Amerikanaca (47 odsto) smatra da bi država morala kontrolisati velike tehnološke kompanije oštrije nego što to trenutno čini. Čak 73 odsto građana Sjedinjenih Država je uoči američkih predsjedničkih izbora izrazilo nepovjerenje u sposobnost i voljnost tehnoloških firmi da spriječe upotrebu svojih platformi u svrhu uticanja na izbore. Većina odraslih ispitanika, njih 64 odsto, ističe negativan uticaj društvenih mreža na stanje u zemlji i njegov dalji razvoj. Istovremeno, skoro identičan broj ispitanika, 72 i 73 odsto, smatra da društvene mreže i kompanije kojima pripadaju imaju preveliki uticaj na politiku te je sasvim vjerovatno da ove platforme namjerno cenzurišu političke stavove sa kojima se ne slažu.

Podaci navedeni iznad sakupljeni su i obrađeni prije negoli su održani predsjednički izbori i logično je pretpostaviti da se društvene mreže trenutno kotiraju još gore u perspektivi običnih građana nego ranije.

Nesvakidašnji upad

Jedan od ključnih momenata, ranije teško zamisliv, koji je kako domaćoj američkoj tako i stranoj javnosti prikazao stepen pristrasnosti velikih medijskih kompanija i društvenih mreža bio je upad na Kapitol 6. januara 2021. od strane Trampovih pristalica. Veliki skup podrške Donaldu Trampu izazvan je namjerom Kongresa da potvrditi rezultate izbora zvaničnim brojanjem elektorskih glasova.

S obzirom na prirodu događaja, neminovna je bila pojava više različitih objašnjenja koja se kreću od operacije lažne zastave gdje su Trampove pristalice, putem ubačenih provokatora, podstaknute da upadnu u Kapitol pa sve do histeričnih tvrdnji velikih medija koji su ovaj događaj okarakterisali kao pokušaj secesije i početak pobune.

Nesumnjivo je da se upad protestanata u zgradu Kapitola u određenim momentima odlikovao nasiljem. U sukobu sa policijom i snagama obezbeđenja stradalo je pet osoba. Jedna osoba je usmrćena. Tri osobe su preminule od prirodnih uzroka dok je predoziranje bio razlog smrt pete osobe.[29] Daleko veći broj je hospitalizovan – od toga 138 policajaca i barem pet demonstranata. Iako smrti i povrede pojedinaca ne bi trebalo posmatrati odvojeno od ostatka dešavanja, činjenica je da se takozvana pobuna svela na masu ljudi koji su se većinom ponašali kao dio turističkog obilaska vašingtonskih znamenitosti negoli pješadija secesionističkog pokreta.

U poređenju sa nasiljem koje je obilježilo proteste pokreta „Crni život su važni“ prošlog ljeta, dešavanja u Vašingtonu i upad u zgradu Kapitola daleko su od bilo kakvog vida politički motivisanog nasilja protiv državnog sistema i jedinstva zemlje. Uprkos tome, uvrijeđenost koju su članovi političke elite, sa posebnim naglaskom na demokrate, iskazali povodom dešavanja 6. januara prevazilazi šok ranije nepoznate situacije i eventualni strah za sopstveni život, te zalazi u sferu arogantnosti. Iz perspektive zvaničnika Demokratske stranke i njihovih pristalica, protestanti su narušili status kvo već samim svojim okupljanjem i iskazivanjem nezadovoljstva izbornim rezultatima. Činjenica da je protest završio ulaskom Trampovih pristalica u Kapitol, za demokrate je bilo ravno državnom udaru.

Kada se ovi događaji pogledaju iz perspektive stranca, dvoličnost demokrata je sasvim jasna. Više od tri mjeseca nasilnih protesta i društvenih eksperimenata sa različitim „autonomnim“ zonama su od strane demokrata ignorisani, ili im je pak davana otvorena podrška. Značajan dio planete već je navikao na američku licemjernost u međunarodnim odnosima te je bilo pomalo neočekivano uočiti korišćenje istih metoda protiv američkih građana, no ne i previše iznenađujuće.

Demonstranti sa američkim i drugim zastavama prilikom provaljivanja u zgradu američkog Kongresa, Vašington, 06. januar 2021. (Foto: Win McNamee/Getty Images)

Stvarni utisak na globalnu javnost ostavio je sam čin upada na Kapitol upravo zbog svoje nesvakidašnje prirode. Scene slične onima od 6. januara srpski narod je gledao 5. oktobra i takve slike se obično vežu uz slabe i nestabilne države ili pak zemlje unutar kojih spoljašnji akteri podstiču promjenu režima putem tehnologije obojene revolucije. Nije dugo trebalo pa da mnogi analitičari i komentatori primjete negativan uticaj koji će događaji od 6. januara imati na globalnu reputaciju Sjedinjenih Država. Ne više blještavi grad na uzvišenju i izvor svih demokratskih institucija i principa, već samo još jedna država, svojevremeno hegemon i velika sila, no sada u opadanju koje se više ne ogleda samo na unutrašnjem planu te ograničenom stepenu, kada je dati pad očigledan samo osobama koje raspolažu polugama moći, već sve očigledniji svima koji posvete malo više pažnje makrodruštvenim dešavanja unutar same Amerike te sve jasnije izražen u obrisima same američke svakodnevice.

Imperija narušenog zdravlja

Urušavanje ranijih američkih mitova o samim Sjedinjenim Državama dovršeno je od strane finansijskog sektora koji je neočekivanim spletom okolnosti u potpunosti opovrgnuo sve ranije ideološke tvrdnje o slobodnom tržištu i konkurenciji gdje svi učestvuju na sopstvenu odgovornost i pod istim pravilima.

Naime, početkom godine u žiži lokalne američke, a potom i svijetske javnosti našla se američka kompanija Gejmstop (GameStop), lanac prodavnica video-igara rasprostranjen širom Sjedinjenih Država. Na samom početku poslovanja vrijednost dionica Gejmstopa kretala se blizu deset dolara po dionici. U decembru 2007. kompanija je zabilježila prvi značajan rast kada je pojedinačna dionica vrijedila blizu šezdeset dolara. Već u narednih nekoliko godina, kako su digitalne prodavnice video-igara počele da preuzimaju primat na tržištu, jedna dionica Gejmstopa imala je tek nešto veću vrijednosti od početne. Uprkos fluktuacijama u cijeni, nakon 2015. pad vrijednosti bio je očigledan i konstantan tako da su do februara 2020. cijene dionica kompanije iznosile nešto više od tri dolara po dionici.[30]

U ovom trenutku na scenu stupaju velike banke i hedž fondovi sa Volstrita. Jedan od načina na koji hedž fondovi mogu relativno brzo i lagano steći značajne sume novca jeste klađenje protiv dionica kompanija koje pokazuju simptome finansijske slabosti. U slučaju Gejmstopa, znaci slabosti su bili sama cijena dionica te prevaziđen model poslovanja koji se oslanjao na prodaju fizičkih kopija igrica. Ako je suditi prema dostupnim informacijama, djelovanje hedž fondova zapravo počiva na tvrdnji da su dionice određene kompanije precjenjene, te da je njihova stvarna vrijednost manja, što eventualno i dovodi do pada vrijednosti date dionice. Nakon toga je relativno prosto kupiti skoro bezvrijedne dionice, podići im vrijednost te ih prodati po višoj cijeni.

Ono što je problematično, iz perspektive samih hedž fondova, jeste činjenica da ovaj proces predstavlja oblik klađenja i zahtjeva ulaganje početnih resursa, te se često sami hedž fondovi zadužuju kod drugih finansijskih organizacija. Pretpostavlja se da je ishod siguran, da će ciljana kompanija propasti, te se dobijeni novac koristi za kupovinu jeftinih dionica, nakon čega se iste prodaju po većoj cijeni, pozajmiteljima se vraća pozajmljena suma, a ostatak predstavlja čistu dobit za sam hedž fond.[31] Upravo zbog ovakvog ponašanja, značajan broj osoba vidi hedž fondove posebno, a nakon ekonomske krize iz 2008. i čitav finansijski sektor, kao svojevrsne društvene parazite koji manipulišu tržišnim strujama kako bi oni i njihovi klijenti ostvarili što veći profit bez stvarnog osvrta na posljedice koje takvo ponašanje ima na šire društveno tkivo.[32]

Bez obzira na lično mišljenje pojedinaca po pitanju korisnosti i društvene vrijednosti hedž fondova, banaka i drugih finansijskih institucija, u ovom slučaju je bilo jasno da je Gejmstop prepoznat kao odgovarajuća meta te se pristupilo potkopavanju stabilnosti same kompanije. Ponašanje Volstrita po pitanju Gejmstopa nije prošlo neopaženo te se na manipulacije hedž fondova ubrzo pojavila reakcija iz neočekivanog pravca.

Američka stranica Redit (Reddit), organizovana kao čitav niz podforuma, jedna je od najpopularnijih internet stranica upravo zbog lakoće pristupa te izuzetno velikog broja raznolikih tema koje mogu zadovoljiti svačije interese. Jedan od najpopularnijih podforuma koji se bavi temom finansiranja i ulaganja je Volstrit bets (Wall Street Bets), odnosno Opklade Volstrita. U trenutku kada se dotična grupa pronašla u žiži javnosti, brojala je nešto više od dva miliona članova i u suštini je bila sačinjena od mahom svakodnevnih osoba koje su se bavile ulaganjem malog obima te su na dotičnoj grupi razmjenjivali sopstvena iskustva i preporuke.

Iako su u pitanju bili, u većini slučajeva, mali investitori, dešavanja povezana sa Gejmstopom nisu promakla pažnji grupe. Pored pojedinaca koji su ulagali manje ili više novca u Gejmstop, Rajan Koen,[33] trenutni predsjednik ove kompanije, uložio je značajnu sumu s ciljem modernizacije preduzeća i tranzicije ka digitalnom tržištu. Pored nekolicine velikih ulaganja u Gejmstop, trenutak pravog preokreta došao je kada su članovi grupe sa Redita započeli masovno da ulažu u kupovinu dionica Gejmstopa, što je izazvalo rast njihove vrijednosti. U trenutku kada je Ilon Mask[34] podržao male ulagače putem svog Tviter naloga, vrijednost dionica Gejmstopa porasla je za skoro 100 odsto.

Osoba prolazi pored prodavnice Gejmstopa na Menhetnu, Njujork, 29. januar 2021. (Foto: Reuters/Carlo Allegri)

Dok su obični ulagači slavili porast vrijednosti dionica Gejmstopa te je bio sve veći broj osoba koje su željele da se uključe, hedž fondovi su se suočavali sa rastućim problemima koji su prijetili da prerastu u katastrofu. Kao što je ranije istaknuto, da bi mogli kupiti jeftine dionice, hedž fondovi su se mahom zadužili kod drugih finansijskih institucija vjerujući u brzu zaradu, no da bi sada pokrili sopstvene gubitke bili su prinuđeni da kupuju dionice po drastično većim cijenama. Na vrhuncu potražnje za dionicama Gejmstopa, njihova vrijednost iznosila je 483 dolara.

Ovakva nagla promjena, koja se odigrala u periodu od svega nekoliko dana, samo je u januaru 2021. koštala hedž fondove 23.6 milijardi dolara.[35] U istom periodu, broj članova Volstrit bets grupe skočio je na više od šest miliona, što je samo dodatno povećalo već postojeći pritisak na finansijske organizacije. Hedž fond Point 72 (Point72) je u prvom mjesecu 2021. izgubio 15 odsto uložene vrijednosti, Citron kapital (Citron Capital) bio je primoran da se povuče u potpunosti nakon što je izgubio sva uložena sredstva. Gubici Melvin kapitala (Melvin Capital) iznosili su više od 50 odsto ulaganja[36] te su iziskivali spoljnu pomoć u vidu tri milijarde dolara upumpanih od strane hedž fondova Point 72 i Citadel. D1 kapital partneri (D1 Capital Partners) izgubio je 20 odsto uloženih sredstava dok je Mejplejn kapital (Maplelane Capital) izgubio 33 odsto uloženih sredstava.[37]

S obzirom da su se ovi gubici akumulisali u veoma kratkom vremenskom periodu, te da je popularnost dionica Gejmstopa privlačila sve više malih investitora, dugoročna predviđanja ukazivala su na potpuni krah hedž fondova koji su i započeli ovaj lanac dešavanja.

U okviru promovisanog ideološkog narativa o slobodnom tržištu, ovakav ishod nije ništa posebno. Svi pojedini učesnici snose odgovornost za sopstvene poteze. Loši potezi bivaju kažnjeni gubitkom novca ili pak propadanjem čitave kompanije. Suočeni sa ovakvom situacijom, hedž fondovi su zajedno sa najpopularnijim stranicama za trgovanje dionicama odlučili da izvrše otvorenu manipulaciju tržištem tako što su aplikacije za trgovanje, sa posebnim naglaskom na Robin Hud,[38][39] najveću od njih, onemogućile običnim ulagačima da kupuju dionice Gejmstopa. Istovremeno, sposobnost hedž fondova da nastave kupovanje ostala je nedirnuta što je na kraju i dovelo do stabilizacije njihovog stanja.

Platforme za trgovinu dionicama kao što je Robin Hud izrasle su u velike kompanije upravo na obećanju da će svakodnevnim građanima omogućiti nesmetano i sigurno trgovanje bez ograničenja. U teoriji, aplikacije za trgovinu dionicama postoje kao entiteti odvojeni od hedž fondova i ostalih finansijskih institucija i sa njima imaju samo povremenog dodira.

Slučaj Gejmstopa jasno ilustruje da je teorija u potpunosti razvedena od prakse te da unutar finansijskog sektora svi entiteti djeluju s ciljem uzajamne zaštite na račun običnog građanina te samih teorijskih postavki slobodnog tržišta. Bez intervencije aplikacija za trgovanje hedž fondovi imali bi daleko veće gubitke, te bi u skladu sa teorijom tržišne ekonomije platili cijenu sopstvenog nepromišljenog djelovanja. Spašavanje velikih banaka 2008. i hedž fondova 2021. jasno upućuje na ispraznost narativa o prednostima slobodnog tržišta kada su oni razvedeni od stvarnosti, posebno kada se prihvati činjenica da je intervencija za potrebe spašavanja hedž fondova izvedena u potpunosti javno, uz slabe i plitke izgovore koje niko nije uzimao za ozbiljno.

Otvoreni prezir prema temeljnim normama sistema koji su finansijske organizacije prikazale tokom slučaja Gejmstop istovremeni je indikator njihove potpuno nezainteresovanosti za svakodnevnog građanina te je simptomatična karakteristika skorijih američkih elita, bez obzira govorili o političkim elitama ili nekim drugim. U ovom trenutku je prožimanje ostvareno do tog stepena da je postalo teško i prepoznati gdje jedan elitni sloj prestaje a drugi počinje.

Amerika je imperija narušenog zdravlja, potencijalno terminalno, i njeno opadanje već sada postaje uočljivo. Ne treba se prepustiti iluzijama, Sjedinjene Države su i dalje velika sila, no sigurno više nisu hegemon, a u skladu sa sve očitijom prazninom svoje ideološke postavke, mnogo slabije se kotiraju kao uzor društvenog i političkog uređenja. U ovome leži pouka za Srbiju i druge zemlje koje su, mahom nekritički, nakon raspada komunističkog bloka požurile da usvoje svaki aspekt američkog pravnog uređenja i sistema što je uticalo na stvaranje svojevrsnog iskliznuća države iz kulturnih, tradicijskih i nacionalnih iskustava državotvornog naroda. Srpski narod je bogat svim elementima neophodnim za izgradnju sopstvene države, što smo u više navrata kroz istoriju potvrdili u praksi. Buduća Srbija treba i mora da bude odraz našeg kulturnog obrasca, koji nije zapadno/anglosaksonski već istočno/slovensko-vizantijski.

Beograđani u narodnoj nošnji tokom velike Spasovdanske litije, 10. jun 2021. (Foto: đakon Dragan S. Tanasijević/spc.rs)

Nije sporno prihvatanje onih normi koje su u skladu sa našim svjetonazorom i koje ispunjavaju društveno korisnu ulogu, no otklon od masovnog uvoza zapadnih normi mora biti napravljen, jer već sada nam je jasno da je liberalna utopija upravo to – mjesto kojeg nema, kao što je inače i svaka utopija. Pratiti ovu utopijsku ideju može dovesti samo do njenog ponavljanja, a konačan ishod već nekoliko godina pratimo uživo. Ako je već istorijski zakon ciklično slabljenje i društvena nestabilnost najmanje što možemo da učinimo jeste da ne služimo kao eksperimentalni poligon za strane političke sisteme već da, učeći na greškama, stvaramo i razvijamo viziju društva i države simbiotsku nama samima, organski izraslu iz našeg istorijskog iskustva.

(KRAJ)

Ljubiša Malenica je diplomirani politikolog. Ekskluzivno za Novi Standard.

________________________________________________________________________________