U istorijskom smislu Rimlend-koncepcija nastala je kao rezultat teorijskog i praktičnog promišljanja struje tzv. realista u američkoj spoljnoj politici. Oni su se prvenstveno oslanjali na stavove admirala Mehena koji je, još krajem 19. veka, pisao o potrebi jačanja pomorske moći i ovladavanja okeanskim putevima trgovine kao američkom strateškom imperativu. Podstaknut događajima uoči Drugog svetskog rata, N. Spajkman nagoveštavao je artikulaciju Rimlenda u člancima Geografija i spoljna politika (1938) i Geografski ciljevi u spoljnoj politici (1939), a potom u knjizi Američka strategija u spoljnoj politici (1942), da bi prvi put ovaj pojam upotrebio u delu Geografija mira (1943). Podsetimo, Spajkman se bavio uticajem geografskih činilaca na međunarodne odnose, zatim globalnim geostrategijskim položajem SAD, kao i geopolitičkim ustrojstvom sveta u skladu s postulatima tzv. marginalističke teorije.
Spajkmanov Središnji okean nastao je i kao revizija Makinderove teorije o Središnjoj zemlji kao geografskoj osovini istorije. Reč je o geopolitičkom pojmu koji podrazumeva stvaranje britansko-američkog saveza kao političke osnove za pariranje kopnenoj moći Nemačke, Rusije i Kine, dok je iz Spajkmanove perspektive kontrola nad Rimlendom preduslov za svetsku dominaciju talasokratije. Pritom vredi naglasiti da Spakjmanovo definisanje područja Rimlenda obuhvata ne samo evroazijsko priobalje, nego i znatno zalazi u unutrašnjost kontinenta, pa je zbog toga njegov karakter izrazito posrednički i kontaktni. Zanimljivo je da je ova koncepcija bila ugrađena u sva značajnija strateška dokumenta posle 1945. godine (Strategija obuzdavanja SSSR, Trumanova doktrina, Maršalov plan, Paktomanija) i da je nesporno doprinela hladnoratovskom trijumfu Amerike. Određene korekcije koje su se dogodile krajem sedamdesetih godina prošlog veka, kada je „kolektivni Zapad“ koncepciju „statičnog bipolarizma“ zamenio simulacijom „ratova zvezda“ i sprovođenjem „tajnih akcija“, ne dovode u pitanje geopolitičku punovrednost Rimlend-strategije.
Posthladnoratovska era nije donela značajnije promene u američkoj geopolitici i njenom tretiranju područja Rimlenda. Izvesna taktička prilagođavanja nisu mogla da ospore utisak o kontinuitetu američke politike na tlu Evroazije, posebno u odnosu prema „postsovjetskoj Rusiji“ koja je tretirana kao poražena zemlja kojoj neminovno sledi dalje rasparčavanje (Z. Bžežinski). Za Ameriku je u posthladnoratovskom periodu jedan od strateških prioriteta bilo sprečavanje konsolidacije kopnenih sila (Nemačka, Rusija, Kina) uz upadljivo nastojanje da se tzv. „evroazijska klešta“ i obodni Rimlend stave pod vojnostrategijsku kontrolu. Bžežinski je isticao da, uprkos razvoju novih dimenzija moći (tehnologija, informatika, novi oblici finansija i trgovine), evroazijski prostor nije izgubio geopolitičko značenje, jer njena zapadna evropska periferija još uvek poseduje znatan deo političke i eknomske moći, dok je dalekoistočna azijska regija postala vitalni centar narastajućeg kineskog ekonomskog i političkog uticaja. Zbog toga je američki imperativ da na tlu Evroazije dugoročno spreči pojavu bilo kakve konkurentske sile, uz davanje odgovarajućih koncesija regionalnim igračima.
Oblikovanje „posthladnoratovskog Rimlenda“ započelo je najpre u Evropi koja se posle pada Berlinskog zida suočila s izazovom definisanja svog geopolitičkog identiteta. Tako je na sastanku Trilaterale u Tokiju (april 1991) usvojen predlog o podeli Evrope „na rimski i vizantijski deo“ čime je sprečena njena potencijalna „geopolitička emancipacija“. U skladu s identičnom matricom podele „na rimski i vizantijski deo“ tekao je i proces prekompozicije postjugoslovenskog prostora, uz najviši stepen neprijateljstva koji su „talasokratske“ sile iskazale prema „telurokratskim“ Srbima. Vrhunac ovakve orijentacije bio je bombardovanje SRJ 1999. godine i posledična otmica Kosova i Metohije, koje u geopolitičkom smislu ima obeležje „balkanske središnje zemlje“. Za analitičare jugoslovenske krize (1991-1999) posebno zbunjujuće deluje američka vojna i politička podrška balkanskim muslimanima, a koja zapravo proističe iz posthladnoratovske Rimlend-koncepcije, koja područje „vizantijskog“ dela nekadašnje SFRJ tretira kao „zonu turske interesne sfere“ ali i prostor za trajnu destabilizaciju Evrope, kroz primenu strategije neprekidnog priliva migranata koji menjaju ne samo kulturno-civilizacijsku sliku Starog kontinenta, nego i njegovu socijalnu koheziju.
Nakon izbijanja svetske ekonomske krize (2008) i ruske vojne intervencije u Abhaziji i Južnoj Osetiji bilo je očigledno da se svet kreće u smeru višepolarnosti, dakle u smeru nove ravnoteže snaga, što je izazvalo tektonske poremećaje na području Rimlenda. Za vreme Arapskog proleća (2011) pokazalo se koliko je područje regiona „šireg Bliskog istoka“ izrazito posredničkog i kontaktnog karaktera, a posle prvih početnih uspeha „talasokratije“ podložno i radikalnim promenama savezništava (primer Turske). Ruska vojna intervencija u Siriji (od 2016) potpuno je poremetila planove atlantista u ovom regionu i po svojim geopolitičkim posledicama izazvala tektonska geopolitička pomeranja na globalnom nivou, tj. manifestaciju prodora iz Unutrašnjeg kopna ka evroazijskom priobalju i presecanju Rimlenda kao ekskluzivne zone američkog uticaja.
Od izbijanja svetske ekonomske krize ruše se i postulati „posthladnoratovskog Rimlenda“ na Dalekom istoku, gde s mnogo više samopouzdanja nastupa Kina. Posle dolaska predsednika Sija na vlast ključna kineska geostrategijska koordinata kreće se u pravcu severozapad-jugoistok, a radi uspostavljanja punog suvereniteta nad Južnim kineskim morem, uključujući odmetnuti Tajvan. Kina nastoji i da realizacijom koncepta „Jedan pojas – jedan put“, razbije američke pokušaje „obuzdavanja“ ove države, kroz uspešne ekonomske aranžmane s državama islamskog sveta (Pakistan, Avganistan), ali i da uspostavi stratešku saradnju sa Rusijom, što je oduvek bila „noćna mora američke politike“ (H. Kisindžer).
Da rezimiramo. Nema sumnje da je posthladnoratovska primena Rimlend-koncepcije najpotpuniji dokaz kontinuiteta američke geopolitike, koja se primenjuje nezavisno od promena u međunarodnoj politici (bipolarizam, unipolarizam, multipolarizam), kao i da je Spajkmanov legat o „geopolitičnosti Rimlenda“ i dalje aktuelan. Međutim, iz sadašnje perspektive, ključno je pitanje koliko je primenjiv u okolnostima aktuelne promene globalne geopolitičke paradigme. Američki teoretičar K. Grej je u radu Geopolitika nuklearne ere. Hartlend, Rimlendi i tehnološka era (1977), iako veliki poštovalac Spajkamana, izložio kritici njegovu Rimlend-koncepciju, ukazujući da je Spajkman „precenio moć otpora evroazijskog Rimlenda i potcenio potencijal moći SSSR (danas Rusije i Kine, prim autora), ukazujući još u to doba na jačanje njegovog pomorskog potencijala „koji mu omogućava logističku podršku na svim okeanima i morima“.
_______________________________________________________________________________
Literatura:
1. Zbignjev Bžežinski, Velika šahovska tabla, Vojna štamparija, Podgorica 1999;
2. Milomir Stepić, Geopolitika. Ideje, teorije, koncepcije, Institut za političke studije, Beograd 2016;
3. Milorad Vukašinović, Misliti prostorno, SAJNOS, Novi Sad 2021.
Naslovna fotografija: Wikimedia/Macedonian Academy of Sciences and Arts/Nicolas Spykman, CC BY-SA 4.0
Izvor Kulturni centar Novog Sada
BONUS VIDEO:
