Upozorenje: Tekst sadrži uznemirujuće fotografije
Prvi deo teksta možete pročitati ovde.
U kasno leto 1941. pri DRP-u je osnovana Sekcija za veroispovest, koju je vodio mladi franjevac Dionizije Juričev. Njegova kancelarija je bila zadužena za regrutovanje sveštenika i monaha koji su trebali da putuju na sela kao „misionari” i preobraćuju lokalno srpsko stanovništvo u katoličanstvo. Memorandum o preobraćanju sačinio je Radoslav Glavaš, radikalni mladi fratar i službenik Ministarstva vera. Memorandum je izričito predviđao da Srbima iz srednje klase i obrazovanim treba zabraniti preobraćanje zbog toga što je njihov srpski identitet previše jak da bi se mogao promeniti. U periodu između kasnog leta i početka 1942. odvijao se program masovnih konverzija; procenjuje se da je u ovom periodu pokatoličeno oko 70.000 Srba.
Sama verska uputstva i obred bili su rudimentarni: Srbima su u većini slučajeva jednostavno izdavane počasne povelje, a zatim se podvrgavani obredu preobraćanja. Uprkos navodno religioznoj prirodi programa, neki od mlađih sveštenika koji su regrutovani kao misionari bili su ozloglašeni po svom nasilju i radikalnim nacionalističkim stavovima. Većina masovnih ceremonija preobraćanja, u svakom slučaju, odvijala se u prisustvu naoružanih ustaških jedinica. Do februara 1942. proces konverzije je uglavnom bio okončan i na kraju je ocenjen kao neuspešan. Ustaški pokret je bio oštro podeljen u odnosu prema Srbima i mnoge radikalne ustaše nisu prihvatali da Srbi postanu Hrvati, insistirajući da su oni rasno inferiorni „nomadi” koje treba ubijati. Kada su Srbi shvatili da ih prelazak na katoličanstvo neće spasiti od progona, njihovo učestvovanje u ceremonijama preobraćanja drastično je opalo.
Sistematsko istrebljenje
Rasna politika ratne Hrvatske može se generalno podeliti na dva različita perioda: period između aprila i kraja septembra 1941. je period takozvane „revolucije krvi” u kome su krvožedna masovna ubijanja i deportacije Srba bili na vrhuncu, a režimski tvrdolinijaši i „kultura milicije” bili dominanteni. Period od početka 1942. do sredine 1944. godine je tzv. „revolucija duha”, kada su nacionalnu politiku određivali „umereniji” i pragmatičniji mladi tehnokrati unutar administracije, koji su se zalagali za manje nasilnu i genocidnu politiku prema srpskoj manjini. To ne znači da je teror nad Srbima prestao. Do jeseni 1941. politika sistematskog istrebljenja je dostigla vrhunac, veliki masakri Srba su se potom dešavali samo u izolovanim slučajevima i od strane elitnih partijskih odreda smrti, poput Crne legije Jure Francetića, kao deo širih državnih „protivbanditskih operacija”. Umesto toga, teror je institucionalizovan kroz sistem koncentracionih logora.
Prvi logor osnovan je u gradu Koprivnici svega pet dana nakon uspostavljanja države, a prvi logor u kojem je ubijen veći broj civila –Krušičića u Travniku – otvoren je nedelju dana nakon toga. Prvi stalni logor bio je kompleks logora Jadovno-Pag-Slana, osnovan na području Gospića krajem aprila 1941. godine. Većina logoraša bili su Srbi i Jevreji, iako je u njemu bio interniran i manji broj Roma i „antinacionalnih” Hrvata. Postojali su posebni logori za žene i decu i za Jevreje i Srbe. Logori su se nalazili u blizini kraških krajeva sa brojnim jamama. Do njih je pristup bio težak pa su zbog toga bile idealna lokacije za masovna ubijanja. Dok su mnogi logoraši odvođeni u kraške jame i likvidirani, drugi su radili ili umirali od gladi.
Kada je ustaško rukovodstvo pristalo da dozvoli italijanskim okupacionim vlastima da zauzmu prostor u kome se nalazio kompleks logora, naredilo je logorskom osoblju da ih zatvore i likvidiraju preostale zarobljenike. Nakon što su ustaške snage napustile to područje krajem avgusta 1941. Druga italijanska armija preuzela je kontrolu, a specijalni tim za dezinfekciju od pedesetak vojnika ekshumirao je masovne grobnice logoraša na Slani i spalio ih na velikim pogrebnim lomačama kako bi se sprečila zaraza i zagađenje voda. To je trajalo deset dana. Iako je teško utvrditi broj žrtava u tri logora, široke procene se kreću između 10.000 i 48.000 ubijenih zatvorenika u logoru Jadovno i 4.000 i 12.000 logoraša u logorima Metajna i Slano.
Daleko najveći stalni koncentracioni logor izgrađen na teritoriji države bio je logor Jasenovac-Stara Gradiška. Za razliku od logora Jadovno, koji je bio zamišljen isključivo kao mesto istrebljenja, kompleks logora Jasenovac imao je dvostruku svrhu – kao logor smrti i logor prinudnog rada. U ustaškoj propagandi predstavljan je kao radni i sabirni logor u koji su logoraši slani na prevaspitavanje u vrednosti „novog poretka”. Verovatno je ideja o koncentracionom logoru potekla od Vjekoslava „Maksa” Luburića dok je bio u izbeglištvu 1930-ih. Međutim, izgleda da je u kasno leto 1941. godine, nakon što je postavljen za načelnika Trećeg biroa Ustaške nadzorne službe, koja je upravljala sistemom koncentracionih logora, barem jednom putovao u Treći rajh, zajedno sa delegacijom ustaških zvaničnika tokom kojeg je posetio nacističke koncentracione logore Dahau i Oranijenburg. Impresioniran onim što je video, koristio je ove logore kao model za Jasenovac.
Izgradnja logora počela je avgusta 1941. u selu Jasenovcu naseljenom Srbima, a logor je do jeseni bio potpuno operativan; u njega su odmah potom zatvoreni stanovnici samog Jasenovca. U glavnom logoru Jasenovac bili su smešteni muški zatvorenici, dok su u Staroj Gradiški bili smešteni žene i deca. Među logorašima bilo je i antifašistički i liberalno opredeljenih Hrvata i muslimana, ali su ogromnu većinu zatvorenika činili Srbi, Jevreji i Romi. Skoro 60 posto svih žrtava bili su Srbi. Nije jasno koliko je ljudi stradalo u logoru. Broj do sada potvrđenih smrtnih slučajeva je oko 83.000, iako bi stvarni broj mogao biti znatno veći. Mnoge od zarobljenika pogubili su ustaški stražari, a drugi su umrli od teškog rada, gladi i bolesti.
Ustaška propaganda
Dok je retorika o Jevrejima i dalje bila otvoreno antisemitska i uništavajuća, od kraja 1941. diskurs o Srbima je počeo da evoluira, odražavajući promene politike. Prvobitno, Srbi su opisani kao rasno inferiorni „Vlasi” i nestabilna mešavina balkanskih nomadskih plemena. Iako ovakvi članci nikada nisu potpuno nestali, njihov broj i intenzitet je opao. Sve češće, posebno tokom kampanje preobraćanja, u člancima i esejima se tvrdilo da su Srbi u Hrvatskoj bivši Hrvati katolici koji su bili primorani da pređu na pravoslavlje tokom otomanske okupacije Bosne i da su usvojili srpski identitet kao rezultat prozelitske delatnosti srpskih pravoslavaca. Razna državna ministarstva propagande izdavale su knjige i pamfleta u kojima su obični srpski radnici i seljaci izražavali radost što su u mogućnosti da se „ponovo preobrate” u katoličanstvo.
Početkom februara 1942, prilikom otvaranja Hrvatskog državnog sabora, Pavelić je najavio osnivanje Hrvatske pravoslavne crkve, srpska manjina će od tada biti označena kao „Hrvati pravoslavne vjere”. Najava je istovremeno bila i priznanje neuspeha kampanja genocida i prisilnog preobraćanja. Srpski pravoslavni hramovi koji su bili zatvoreni ponovo su otvoreni, a pravoslavni sveštenici su regrutovani iz ruske dijaspore. Uprkos činjenici da je većina srpskih pravoslavnih sveštenika ili ubijena ili pobegla u proleće i leto 1941. godine, a mnoge pravoslavne crkve spaljene ili rekvirirane, partijska štampa je predstavljala osnivanje Hrvatske pravoslavne crkve kao čin koji je obezbedio „ravnopravnost” Srba. U Saboru su rezervisana mesta za predstavnike „pravoslavnih Hrvata”; Srbima je dozvoljeno da se prijave za pristupanje u radne jedinice hrvatske vojske, a osnovana je i katedra za pravoslavne studije na Bogoslovnom fakultetu Sveučilišta u Zagrebu. Srpska zajednica je dobila i svoje novine Glas pravoslavlja koje su širile proustašku propagandu i veličale iz istorije poznate „pravoslavne Hrvate”.
Ipak, Srbi su nastavili da pristupaju partizanskom otporu u velikom broju jer teror, iako više nije bio sistematski, nije prestao. Srbe su i nakon što su zvanično dobili građansku „jednakost” deportovali u Jasenovac i druge koncentracione logore. gde su ih masovno ubijali partijski odredi smrti kao što su „Crna legija” ili „Poglavnikov tjelesni zdrug”, kao i lokalne „divlje milicije”. Najveći pojedinačni masakr koji je počinio ustaški pokret dogodio se krajem leta 1942. godine u gradu Zemunu, kada su hiljade srpskih civila masakrirane na lokalnom pravoslavnom groblju od strane ustaške partijske milicije predvođene Viktorom Tomićem, kao deo državne borbe protiv pobunjeničkih aktivnosti. Sve u svemu, u periodu od 1941. do 1945. godine na teritoriji ratne Hrvatske moglo je nastradati čak 350.000 Srba od ukupno 1,8 miliona srpskog stanovništva u NDH, ili oko 20% ukupne populacije. Nisu svi ubijeni od ustaškog režima, ali velika većina jeste.
U svakom slučaju, „integracija” Srba u državu bila je krajnje ograničena. Mnogi od njih su nastavili da žive u stanju stalnog straha na marginama društva. Nadalje, pokušaj asimilacije Srba u ovom periodu rezultirao je i osnivanjem niza ustaških logora za srpsku decu, posebno nakon antiustaničke operacije na Kozari. Tada su oduzimana mala deca i bebe od majki i držana u nehigijenskim i očajnim uslovima u logorima kao što su Sisak, (deo kompleksa Jasenovac-Stara Gradiška), gde su bila zatočena i jevrejska i romska deca, i Jastrebarsko, u koje su mnoga deca prebačena iz ženskog i dečjeg logora Stara Gradiška. Zvanično predstavljeni kao „domovi za prevaspitavanje dece”, u ovim logorima već duboko traumatizovana deca su bila primorana da nose ustaške uniforme, koriste ustaške pozdrave i uče ustaške pesme sa namerom da razviju ustašku svest.
Dok je deo osoblja u ovim logorima davao sve od sebe da pomogne deci, mnogi drugi, uključujući brojne časne sestre, postupali su prema bebama sa neverovatnom okrutnošću. Značajan broj dece je umro od bolesti kao što je tifus, dok su druga umrla od gladi ili su ubijena. Srećnije su spasile medicinske sestre i lekari Crvenog krsta na čelu sa Kamilom Breslerom, Dianom Budsavljević, Janom Koh i Tatjanom Marinić. Ta su deca smeštena u lokalne hrvatske porodice, od kojih su se mnoge protivile politici ustaškog režima. Paradoksalno, ustaški režim je ove humanitarne akcije koristio u propagandnim filmovima kako bi potkrepio svoju tvrdnju da su ti logori pružili zaštitu nevinoj „hrvatskoj pravoslavnoj” deci od partizanskog „terora”.
Nepoželjni elementi
Iako su između 1942. i 1944. godine tvrdolinijaši u režimu bili očišćeni i potisnuti na marginu, pritisak za povratak masovnog ubijanja iz perioda milicija od strane ustaške baze i među tvrdolinijašima se pojačavao. Ne samo da su postojali sve jači zahtevi aktivista da se vrati „revolucija krvi”, nego su i tvrdi, radikalni kadrovi u višim ustaškim ešalonima, poput Francetića i Tomića i dalje bili na vodećim pozicijama. Paradoksalno, postali su sve važniji za rukovodstvo kako je pobuna jačala. U nekim aspektima, takođe, rasistička retorika o Srbima je jednostavno preneta na partizane koji su u ustaškoj propagandi rasijalizovani kao Srbi, Jevreji i rasno hibridni, nomadski azijski razbojnici. U tom smislu, Srbi više nisu bili rasna grupa definisana kao politički neprijatelj, već politički neprijatelj definisan u rasnim terminima. Na drugim mestima, duh originalne „revolucije krvi” održavan je kroz književnost i poeziju koja je reprodukovala i veličala istrebljivačke fantazije iz perioda formiranja države.
Prestanak masovnog ubijanja Srba bio je praćen intenziviranjem konačnog rešenja „jevrejskog problema”. Jedna od ranih ustaških inicijativa u vezi sa Jevrejima bila je predlog za izgradnju jevrejskog naselja u Tenji, kod Osijeka. Predlog, koji su podneli savetnici Direkcije za privrednu obnovu, predviđao je da ovo naselje, po uzoru na jevrejski „uzorni grad” Terezijanštat, bude agrarna kolonija u kojoj će Jevreji Hrvatske naučiti da budu samostalne zanatlije i poljoprivredni radnici. Guverner grada Osijeka smatrao je da će izgradnja naselja, finansirana prodajom oduzete jevrejske imovine, doneti trajno rešenje za jevrejski problem u Osijeku i okolini. Ipak, izgradnja je sporo napredovala i taj poduhvat ubrzo je pretvoren u koncentracioni logor sa nagomilanim hiljadama Jevreja iz Osijeka i okoline. Vrlo brzo, logoraši su transportovani u stalne koncentracione logore, 200 njih deportovano je u Jasenovac i 2800 u Aušvic.
Tokom 1942. i početkom 1943. Jevreji su i dalje deportovani u Jasenovac i druge koncentracione logore. U maju 1943. godine, Hajnrih Himler je posetio Zagreb, nakon čega je 7. maja 1943. počela opšta hajka na preostale Jevreje u gradu, koju je izvršio Gestapo pod upravom Franca Abromhajta. Ova operacija je trajala oko nedelju dana i rezultirala je sakupljanjem oko 1700 Jevreja u Zagrebu i 300 iz okoline. Ovi Jevreji su odvedeni u koncentracioni logor u Aušvicu, uključujući i mnoge koji su prethodno dobili status „počasnog arijevca”. Nakon sloma fašističke Italije u septembru 1943, Rajh je preuzeo kontrolu nad regionima Pule i Rijeke, a 25. januara 1944. nemački vojnici su srušili sinagogu u Rijeci. U međuvremenu, u aprilu 1944. godine, Jevreji iz regiona Međumurja, koji je 1941. pripojen Mađarskoj, sakupljeni su i odvedeni u mađarski tranzitni logor pre nego što su transportovani u Jasenovac i Aušvic.
Do raspada hrvatske države 1945. procenjuje se da je ubijeno oko 32.000 od 40.000 njenih jevrejskih državljana ili 80 posto. U isto vreme kada se propagandni rat protiv Srba kao pete kolone smanjivao, antisemitska propaganda je dostigla vrhunac pri čemu su Jevreji predstavljeni kao najveća pretnja opstanku države. Propagandna kampanja je kulminirala u leto 1942. antisemitskom izložbom koju je organizovalo državno ministarstvo propagande, održanom u Umetničkom paviljonu u Zagrebu pre nego što je krenula na turneju po celoj zemlji. Iako su neki Romi bili pogođeni kampanjama arijanizacije i čistki radne snage, masovno istrebljenje Roma i Sinta je sprovedeno tek u maju 1942. godine. U kasno proleće i rano leto 1942. pojačanje antiromske propagande praćeno je sakupljanjem i deportacijom celokupnog stanovništva Roma i Sinta u Jasenovac gde su likvidirani. Ukupno je stradalo 25.000 ili oko 96 posto svih Roma, što je najveći procenat žrtava od bilo koje grupe stanovništva u ratnoj Hrvatskoj.
Priroda ustaške države
Tenzije unutar ustaškog pokreta došle su do izražaja u jesen 1944. hapšenjem Ante Vokića, komandanta Ustaške vojnice, i Mladena Lorkovića, ministra inostranih poslova, kao i mnogih njihovih saveznika, pretežno režimskih „umerenih”. Zamenili su ih članovi tvrdolinijaške frakcije koja je ponovo bila na vrhuncu moći. U nizu govora u jesen i zimu 1944. godine, kada se država rušila iznutra, Pavelić i njegovi funkcioneri su se bunili protiv „petokolonaša” u partiji. To je bila pozadina talasa čistki „defetističkih“ i „mekih” elemenata unutar pokreta i režima. U atmosferi nadolazećeg sloma uklonjene su sve razlike između partije i države: stapane su državne, partijske vojne i građanske institucije i održavani su skupovi jedinstva i otpora u preostalim gradovima i naseljima pod ustaškom kontrolom. U međuvremenu, Vjekoslav Luburić je zadužen za ispitivanje osumnjičenih za umešanost u „puč” protiv Pavelića.
U atmosferi terora, februara 1945. Luburić je poslat u Sarajevo da ojača odbranu u gradu i suzbije neslaganje. Pet dana nakon dolaska u grad, Hitler je proglasio Sarajevo „tvrđavom” koju je trebalo držati po svaku cenu i imenovao je generala Hajnca Katnera da organizuje odbranu grada u iščekivanju napada partizana. Katner je 24. februara organizovao banket u čast Luburića na kojem je najavio svoju nameru da uništi komunistički otpor u gradu. Luburić je imenovao devet ustaških oficira u specijalnu jedinicu za izvršenje egzekucija osumnjičenih i poznatih komunista i za dva meseca, koliko je plan bio na snazi, njegova vila je postala poznata kao „kuća terora” pošto su preostali Srbi u gradu, kao i muslimanski i hrvatski komunisti i antifašisti, likvidirani. Partizani su 1. marta 1945. pokrenuli Sarajevsku operaciju koja je imala za cilj da preuzmu kontrolu nad gradom od Nemaca i ustaša. Do početka marta, grad je bio opkoljen i odsečen od ostatka države. Dana 21. marta, otkrivena je navodna zavera za atentat na Luburića, a četvorica ustaša su kasnije ubijena u partizanskim napadima na grad. Potom su, u noći 27. na 28. mart, ustaše obesile 55 Sarajlija na ulične svjetiljke i drveće sa natpisima obešenima oko vrata „Živio poglavnik!”. Na one koji su pokušali da izvuku tela pucano je, jer su leševi trebali da budu ostavljeni kao primer. Luburić i njegovi ljudi su 4. aprila napustili Sarajevo. Ostalo je samo 350 ustaških policajaca i 400 naoružanih ustaša. Partizani su ušli u grad dva dana kasnije.
Luburić je iz Sarajeva odleteo u Zagreb gde je unapređen u čin generala i, pošto su se partizanske snage približile prestonici, naredio je pogubljenje preostalih zarobljenika Jasenovca, ekshumaciju i spaljivanje leševa u masovnim grobnicama oko logora, kao i uništavanje logorske evidencije. Nekoliko pojedinaca koji su posedovali inkriminišuće dokaze o Luburićevim ratnim aktivnostima, kao što je agent Gestapoa Kopel, likvidirano je po njegovom naređenju. Krajem aprila 1945. godine, samo dve nedelje pre sloma države, odobrio je egzekucije Lorkovića i Vokića, kao i brojnih drugih navodnih zaverenika. Do 5. maja, hrvatsko rukovodstvo je pobeglo iako je ustaška hijerarhija, uključujući Pavelića, otišla nešto ranije. Istog dana kada je vlada otišla, a deset dana pre oslobođenja Zagreba, doneta je zakonska uredba pod nazivom „Izjednačavanje pripadnika NDH po rasnom porijeklu” kojom su formalno ukinuti svi rasni zakoni doneti tokom postojanja države. To što je zakon o ukidanju rasnog zakonodavstva, po kome su stotine hiljada ljudi ubijene – donet tek onog dana kada su pobegli protagonisti režima koji je doneo takve propise i sproveo teror koji ih je pratio – govori o prirodi ustaške države.
Masovno istrebljenje nehrvatskih etničkih grupa, legitimisano mitom o ustaškoj oslobodilačkoj borbi, dao je novoj državi teritorijalnu definiciju, ali je, paradoksalno, bilo i najveći pojedinačni uzrok njene propasti. Uprkos pogubnom uticaju masovnih ubistava Srba, Jevreja i Roma na održivost države, pokret nije mogao na kraju da napusti takvu praksu. Period u kome su „divlje” genocidne kampanje države zamenjene institucionalizovanim i „disciplinovanim” terorom nastao je iz nepredviđenih okolnosti, a ne iz bilo kakve transformacije u odnosu rukovodstva prema „nepoželjnim elementima”. Ustaško rukovodstvo bilo je beznadežno frakcijski podeljeno na konkurentske interesne grupe, a uklanjanje „nepoželjnih elemenata” bila je jedina ideologija koja ih je ujedinila.
KRAJ
Autor je britanski istoričar Rori Jomans. Tekst je iz 2021. godine i do sada nije objavljen na srpskom jeziku.
Sa engleskog preveo Miroslav Samardžić
Izvor i oprema teksta Novi Standard
Naslovna fotografija: Memorijalni muzej Jasenovac/United States Holocaust Memorial Museum
BONUS VIDEO:
