Dana 4. septembra 2020. godine, u obraćanju tadašnjeg ministra odbrane Republike Srbije Aleksandra Vulina, na jednom od predizbornih skupova Socijalističke partije Srpske (SPS) u Banjaluci, po prvi put je jedan srpski zvaničnik i predstavnik Vlade Srbije u javnosti izgovorio famozni pojam „srpski svet“. Vulin je tom prilikom izjavio da će „Srbi ili biti jedinstven politički narod i stvoriti srpski svet, okupiti se gde god da žive […] ili nas neće biti.“ Tog trenutka je termin „srpski svet“ postao aktuelan kao deo javnog diskursa, te su mnogi politički i društveni akteri počeli da ga koriste, uglavnom ne znajući pravo značenje tog pojma.
Hrvatski, crnogorski, albanski, bosanski i zapadnoevropski mediji počeli su da kritikuju srpski svet tumačeći ga kao obnovu navodnih iredentističkih težnji srpske države i kao eufemizam za Veliku ili Homogenu Srbiju i time novi velikosrpski projekt. Sa druge pak strane srpski političari u Srbiji i regionu počeli su da ga koriste kao svojevrsnu alegoriju za svesrpsko povezivanje koje bi vremenom trebalo da rezultira u pravljenju, prve u istoriji, srpske nacionalne države koja bi obuhvatala teritorije većinski naseljene Srbima kao što su Srbija, Republika Srpska i Crna Gora.
Ipak, niko se u akademskim krugovima, ako izuzmemo Digitalni forenzički centar iz Podgorice finansiran od strane DPS-a, nije detaljnije pozabavio analiziranjem pravog značenja navedenog pojma, te sam iz tog razloga došao na ideju da svoj master rad na Institutu za Istočnu Evropu na Slobodnom univerzitetu u Berlinu posvetim toj tematici i dam svoj doprinos definisanju „srpskog sveta“. Posle detaljnijeg istraživanja došao sam do zaključka da koncept srpskog sveta, na kojem se inače radi od 2006. godine, ima potencijal da preraste u svojevrsno Načertanije 21. veka i da uz pomoć meke moći vrati ugled Srbiji širom regiona i sveta, ali i da postepeno, u skladu sa međunarodnim i geopolitičkim dešavanjima, mirnim putem dovede do ujedinjenja srpskog naroda.
Poreklo pojma
Zahvaljujući piscu Zoranu Stefanoviću znamo da se izraz „srpski svet“ po prvi put pojavljuje sredinom 19. veka u srpskoj periodici, neposredno posle sticanja autonomije i de fakto nezavisnosti od Osmanskog carstva. Srbi su tada, slično kao i danas, bili raštrkani širom Balkanskog poluostrva, naseljavajuću Austrougarsko i Osmansko carstvo, dok je centar ka kojem su svi Srbi gledali bila oslobođena kneževina, a potom i kraljevina Srbija. Shodno tome, postojala je težnja i ideja jačanja kohezije srpskog naroda na raznim poljima kao što je političko, istorijsko, kulturološko i versko povezivanje, nezavisno od brojnih granica i barijera koje su ih delile jedne od drugih. Pojam „srpski svet“ u 19. i ranom 20. veku, pre stvaranja SHS monarhije, a potom i Jugoslavije, uglavnom koriste pripadnici tada značajne srpske elite, između ostalog kralj Nikola I Petrović Njegoš, Svetozar Marković u člancima, Žarko Lazarević u pesmi „Srpski svet“, Vladimir Ćorović u svojim knjigama, kao i Jovan Jovanović Zmaj u svojoj pesmi „Malena sam“:
“Aoj, krila, kad bi moja bila!
Pa da pr’nem po srpskome svetu,
ne po rosi ni mirisnom cvetu,
već po zemljam’ što se srpske zvale.“
Stvaranjem prve a potom i druge Jugoslavije, u kojoj je velika većina Srba bila ujedinjena u zajedničkoj državi, pojam „srpski svet“ je naprosto nestao iz upotrebe. Tako je bilo sve do raspada jugoslovenske države, te se termin „srpski svet“ po prvi put pojavljuje u novijoj srpskoj periodici 1993. godine u Australiji, što svedoči o značaju dijaspore za očuvanje i negovanje srpskog identiteta i običaja širom sveta.
Ipak, sam pojam nije ušao u širu upotrebu i nije postao aktuelan sve do 2016. godine, od kada se ponovo i intenzivno radi na njegovoj promociji. Modernizovana upotreba pojma je nastala početkom 2016. godine u emisiji „Gnev Srbije“ radija Snaga naroda, gde je gost Nebojša Balša Ostojić ocenio da srpstvo nije državnost, granica ili nacionalno pitanje, već da je to „svet vrednosti“. Autor emisije, Miljan Glišić, je potom osmislio novo značenje sintagme „srpski svet“ i definisao ju je na sledeći način: „Srpski svet se […] odnosi na svet vrednosti jednog naroda, sa njegovim posebnostima. Pojava je univerzalna, a (geo)političke okolnosti su prolazne.“
Termin „srpski svet“ ponovo je zvanično upotrebljen 2020. godine na podgoričkom IN4S portalu kada je pokrenuta istoimena emisija „srpski sv(ij)et“. Emisiju je autorski oblikovao direktor IN4S-a Gojko Raičević, a producirao i režirao sam autor sintagme Miljan Glišić, koji je insistirao da se emisiji da ovaj naziv, kao novo viđenje srpskog pitanja. U prvoj emisiji na Vidovdan 2020. godine, gosti su simbolično bili srpski intelektualci kojima je 2018. godine bio zabranjen ulazak u Crnu Goru: akademik Matija Bećković, isotričari prof. dr Čedomir Antić i dr Aleksandar Raković i pravnik prof. dr Dejan Mirović.
Definicija pojma
Kada pričamo o srpskom svetu, reč „svet“ treba posmatrati kroz prizmu antičkog značenja, koja zapravo predstavlja civilizacijski prostor jednog naroda, u ovom slučaju srpskog. Antički izvori nam potvrđuju da je ranije postojao grčki, rimski i vizantijski svet, koji su podrazumevali široke teritorije pod uticajem jednog političkog, ekonomskog i kulturološkog centra, što bi u ovom slučaju podrazumevalo državu Srbiju koja može da predstavlja centar ne samo za Srbe širom sveta, već i za druge balkanske narode koji blagonaklono gledaju na srpsku kulturu ili ekonomiju i nju vide kao svoju šansu za napredak. Savršen primer za to je Severna Makedonija, koja je u političkom, ekonomskom, kulturološkom i verskom smislu najbliža Beogradu.
Sam pojam „srpski svet“ pojavio se upravo u trenutku kada je država Srbija stekla svoju nezavisnost od Osmanskog carstva, početkom 19. veka, kada su, kao i sada posle raspada Jugoslavije, Srbi širom regiona i sveta gledali u Srbiju kao tačku svog okupljanja i centra koji je u stanju da okupi sve Srbe pod jedan zajednički krov. Iako u 19. veku navedeni pojam nije prerastao u nešto konkretno već je isključivo služio kao sinonim za mnogo poznatije i šire pojmove kao što su srpstvo, srpski rod ili srpske zemlje, on danas ima potencijal da preraste u ozbiljan državotvorni koncept na čijoj implementaciji se radi od 2006. godine.
Istraživajući korene i same početke koncepta srpskog sveta, došao sam do zaključka da se upravo navedene 2006. godine desila prekretnica u srpskoj politici i načinu na koji se gleda na Srbe u regionu i dijaspori, ali i na odnos prema crkvi, jeziku i pismu. Te godine je između ostalog i usvojen Ustav Republike Srbije koji u članu XIII ističe značaj spone između države matice i dijaspore, ali i niz mnogih drugih dokumenata od nacionalnog značaja kao što su: (1) Zakon o crkvama i verskim zajednicama; (2) Deklaracija Vlade Republike Srbije o proglašavanju odnosa između otadžbine i rasejanja odnosom od najvećeg državnog i nacionalnog interesa; (3) Osnivanje Ministarstva za dijasporu Republike Srbije.
Glavni stubovi
Sama strategija Srbije na kojoj se radi dakle u prethodnih 17 godina, dobila je naknadno naziv „srpski svet“ oko 2016. godine, a pogotovo od 2020. godine, kada je po prvi put u javnom diskursu preuzeta i usvojena od strane jednog političkog zvaničnika i predstavnika Vlade. Među glavnim akterima srpskog sveta su svakako već navedeni autor sintagme, Miljan Glišić, i direktor IN4S-a, Gojko Raičević, ali i uvaženi istoričar dr Aleksandar Raković, koji je svojim knjigama Srbi i religijski intervencionizam 1991-2015 (2015), Crnogorski separatizam (2019) i Srpstvo i pravoslavlje (2022) značajno doprineo promociji ideje srpskog sveta i jedinstva. Među vodećim akterima i promoterima pojma srpskog sveta nalazi se i jedan od najznačajnijih srpskih političara i predsednik Republike Srpske Milorad Dodik, kao i predsednik Demokratskog fronta u Crnoj Gori, Andrija Mandić. Veoma je važno da navedeni pojam nije isključivo deo javnog diskursa u Republici Srbiji, već da je preuzet i od strane glavnih političkih i društvenih aktera u Republici Srpskoj i Crnoj Gori.
Iako srpski svet možemo definisati kao nerazdvojnu kulturnu, duhovnu, teritorijalnu, ekonomsku i parapolitičku oblast na kojoj srpski narod živi vekovima, treba navesti njegove glavne stubove. Tri glavna stuba nove političke orijentacije su svakako 1) povezivanje Srbije i Srba u regionu; 2) povezivanje matične države i svih Srba u svetu, kao i njihovo pomaganje da očuvaju svoj identitet. Treba naglasiti da pogotovo pri očuvanju odnosa sa Srbima u regionu i Srbima u dijaspori, Srpska pravoslavna crkva, uz državu, igra vodeću ulogu, jer je jedna od retkih srpskih prekograničnih institucija koja može da doprinese očuvanju srpskog identiteta i običaja izvan zvaničnih granica Republike Srbije, te se u inostranstvu uglavnom škole srpskog jezika ili srpska kulturna udruženja osnivaju pri crkvama u vlasništvu SPC-a.
Konačno treći i poslednji stub srpskog sveta se odnosi na strance i strane državljane koji se osećaju kao ili identifikuju sa Srbima i srpstvom, kao što su na primer Arno Gujon, Arčibald Rajs, Peter Handke ili Pavle Jurišić Šturm. Bez njihovog nesebičnog i iskrenog doprinosa, srpski svet ne bi bio potpun, te se oni takođe smatraju njegovim integralnim delom.
Konkretni koraci
Pored navedenih ideoloških stubova srpskog sveta i njegovih glavnih aktera, vredi napomenuti i konkretne korake koji su učinjeni od 2006. godine do danas u sprovođenju koncepta i njegovoj realizaciji. Pogotovo je zvanična Strategija očuvanja i jačanja odnosa matične države i dijaspore i matične države i Srba u regionu, usvojena 2011. godine, od velikog značaja jer je postavila temelje za stvaranje koncepta srpskog sveta. Tadašnji ministar za dijasporu, Srđan Srećković, zajedno sa savetnikom predsednika Srbije, Mlađanom Đorđevićem, sastavlja detaljnu strategiju za Srbe u regionu i rasejanju. Dokument predviđa otvaranje novih obdaništa, osnovnih i srednjih škola za srpsku decu u regionu i dijaspori, pod jurisdikcijom Srpske pravoslavne crkve, a finansiran iz budžeta Republike Srbije. Glavni cilj strategije je očuvanje i negovanje nacionalnog identiteta i jačanje veza između Srba u regionu, primarno kroz obrazovanje, kulturu i pravoslavnu veru.
Ta strategija je (uz Deklaraciju Vlade Republike Srbije o proglašenju odnosa između otadžbine i rasejanja odnosom od najvećeg državnog i nacionalnog interesa (2006) i Zakon o dijaspori i Srbima u regionu) definisala odnos matične države Srbije prema svim Srbima u regionu i dijaspori, te postavila temelje od fundamentalnog značaja za održavanje čvrstih veza sa našim narodom koji živi izvan trenutnih granica Republike Srbije. Treba naglasiti da je i Vladan Vukosavljević takođe veoma važan akter u implementaciji koncepta srpskog sveta jer je kao ministar kulture učestvovao u pisanju i usvajanju dva značajna dokumenta: (1) Zakon o upotrebi srpskog jezika u javnom životu i zaštiti i očuvanju ćiriličnog pisma i (2) Strategija razvoja kulture Republike Srbije od 2020. do 2029, u kojoj se naglašava da se nemali broj srpske kulturne baštine nalazi izvan granica Republike Srbije, uglavnom spomenici kulture u vlasništvu SPC-a, te podvlači potrebu za sistematsku podršku institucijama i udruženjima koja okupljaju Srbe u inostranstvu i koja služe kao neformalni Srpski kulturni centri (Matica srpska, Vukova zadužbina, Prosvjeta itd.).
Pet ključnih događaja
Uzgred, istoričar Aleksandar Raković u svojoj knjizi Srpstvo i pravoslavlje (2022) ističe pet događaja koji su za sada obeležili srpski svet, a to su 1) proslava Dana Republike Srpske (9. januar), 2) litije u Crnoj Gori i pad režima Mila Đukanovića, 3) Ustoličenje mitropolita crnogorsko-primorskog Joanikija na Cetinju, 4) obeležavanje Dana srpskog jedinstva, slobode i nacionalne zastave, i 5) svesrpsko obeležavanje Dana sećanja na sve stradale i prognane Srbe u Hrvatskoj za vreme „Oluje“. Na taj spisak treba definitivno dodati i proslavu Dana državnosti i ustavnosti Republike Srbije kao matične države svih Srba u Beogradu koji predstavlja centar i svojevrsnu prestonicu svih Srba. Treba takođe podsetiti da je Srbija trenutno jedina međunarodno priznata srpska država koja je u stanju da definiše odnos prema svojim sunarodnicima u Crnoj Gori, Republici Srpskoj i celome svetu, i da o njima vodi računa.
Dalji konkretni koraci se mogu primetiti prvenstveno na primeru saradnje Srbije i Republike Srpske, gde se uveliko pripremaju i sprovode zajednički projekti, bez konsultacija sa zvaničnim Sarajevom, kao što je dogovorena izgradnja memorijalnog centra u Donjoj Gradini posvećena srpskim žrtvama u jasenovačkom logoru. Ministri obrazovanja iz Srbije i Srpske su takođe razgovarali o zajedničkom radu dvaju ministarstava na pripremi zajedničkih udžbenika za nacionalne predmete (srpski jezik, istorija, geografija), dok su dva ministarstva zdravlja nedavno dogovorila zajedničku saradnju u zdravstvu između Srbije i Srpske.
Na to se nadovezuju zajednički projekti u oblasti infrastrukture, kao što je izgradnja hidroelektrana na Drini ili privatizacija Mtel-a. Iz navedenih primera se može lako zaključiti da su prvi konkretni koraci uveliko načinjeni, ali se uglavnom radi o izolovanim slučajevima bez razrađene i usvojene strategije od državnih organa. Zato preostaje da koncept srpskog sveta ne ostane samo na ovim primerima i idejama, već da se radi na stvaranju mehanizma koji će stvoriti jedinstveni prostor za srpski narod. Koncept srpskog sveta ima potencijal da bude svojevrsno Načertanije 21. veka, te državni vrh ne bi smeo da propusti još jednu priliku da konkretizuje svoju regionalnu i spoljnu politiku.
Kao što je poluoslobođena i polunezavisna, autonomna kneževina u okvirima Osmanskog carstva od 1804. godine i pre svega od 1830. godine, postala središte u koje su upirali poglede i polagali nade Srbi iz svih krajeva u kojima su živeli, pod tuđinskom vlašću dveju imperija, tako je i današnja Srbija postala centar svih Srba koji žive izvan granica republike, što na Balkanskom poluostrvu, što širom sveta u dijaspori. Danas se, isto kao i početkom 19. veka, u Srbiji i srpskom narodu javila legitimna i prirodna težnja za mirnim ujedinjenjem naroda istog entičkog porekla, jezika, istorijskih tradicija i uspomena.
Za ujedinjenje u jednoj nacionalnoj državi su se borili gotovo svi evropski narodi, s tendencijom da u njoj okupe što veći deo sunarodnika. Posle raspada Jugoslavije, mnogi Srbi su ostali izvan granica matične države, pa je prirodno što su opet počele da se javljaju težnje za saradnjom na političkom, ekonomskom i pogotovo kulturnom nivou, što se najbolje vidi na primeru „srpskog sveta“, prvog svesrpskog koncepta u postkomunističkoj eri koji je prihvaćen od vodećih političkih aktera u Republici Srbiji, Republici Srpskoj i Crnoj Gori (Demokratski front).
Najveći problem
Jedan od najvećih problema sa kojim se suočava srpski svet je definitivno činjenica da se u poređenju sa 19. i 20. vekom u demografskom i teritorijalnom smislu smanjuje. Dosta naših sunarodnika na godišnjem nivou napušta Srbiju, Republiku Srpsku i Crnu Goru, dok je prirodni naraštaj sve negativniji. U teritorijalnom smislu je srpski svet spao na navedena tri entiteta, jer smo u poređenju sa 19. i 20. vekom proterani ili asimilovani na prostorima današnje Hrvatske, Federacije BiH, Makedonije, severne Albanije i Kosova i Metohije.
Iako ima dosta obeshrabrujućih faktora, nije sve tako crno, što su pokazale litije u Crnoj Gori i pad režima Mila Đukanovića, proslave Dana Republike Srpske ili uvođenje praznika pod imenom Dan srpskog jedinstva, slobode i nacionalne zastave.
Za kraj bih hteo da ulijem i malo nade i navedem reči srbofobnog novinara iz Crne Gore Darka Šukovića koji je izjavio sledeće: „Srpstvo [ili „srpski svet“] je ubedljivo najbolji marketinški projekat tokom više od dva vijeka na prostoru Balkana, a možda i šire. Način na koji je […] stvorena jedna priča koja je toliko primamljiva, magnetski privlačna, za široke narodne mase, je impresivan. Kontraproduktivno je odbijati da se prizna uspjeh cijelog tog projekta.“
Aleksandar Ljubomirović master politikolog i istoričar, diplomac Univerziteta Ludvig Maksimilijan iz Minhena. Bivši je predsednik Organizacije srpskih studenata u inostranstvu (OSSI). Ekskluzivno za Novi Standard.
Izvor Novi Standard
Naslovna fotografija: Tanjug/Dimitrije Goll
BONUS VIDEO:
