Kroz četvrti distrikt lučkog grada Fajfa u Norveškoj, kroz maglu i sitnu kišu, pohabane barže i kontejnere išarane grafitima, sporo se kreće kolona glasnih motocikala. Na drugoj strani fjorda pod usidrenim Lenjingradom, sovjetskim teretnjakom čija se rđa ljušti kao da brod krvari u more, desetak službenika Odsjeka za narkotike očekuje najveću isporuku droge u sezoni. Čitavu ovu operaciju tajno nadzire šef policije, Dankan, tu je i Magbet, načelnik specijalne jedinice, uznemiren je i ćutke posmatra noć – magla mu miriše na strah.
Nekoliko vjekova ranije, tokom tzv. Sengoku epohe, tj. Perioda zaraćenih država, u Japanu, slična magla i sitna kiša. Umjesto elizabetanskog manira postavka je u duhu nō drame – ali su duhovi isti. Hor pjeva tužnu tragediju o taštini, krvoprolićima i sablastima koje lutaju. Kad se magla podigne, dva samuraja se vraćaju iz borbe, nema pohabanih barži i kontejnera išaranih grafitima, ali ih u šumi, kroz kišu, očekuje priviđenje. Konji im nikad nisu bili toliko uplašeni i zao duh im proriče budućnost.
Možda je početak Nesbeovog romana Magbet, u kome se osavremenjuje strašni Šekspirov komad o ambicijama i izdaji, nešto manje liričan od prologa Kurosavinog Krvavog prestola (vjerovatno ponajbolje filmske adaptacije ove Šekspirove tragedije), ali su oba ova primjera, čini se bez svake sumnje, jednako efektna i valjana ilustracija čuvene teze Jana Kota da svaka epoha u Šekspiru traži ono sama hoće da vidi te da je, u istom smislu – Šekspir naš savrmenik. I, mada naravno ne postoji metar kojim se ova ocjena da izmjeriti, nekako je utisak da ne postoji ni autor toliko otvoren za različite interpretacije i toliko savremen i svevremen bez obzira na epohu.
Zli duh, blijeda avet, samurajsko priviđenje – Kurosavin je način da se premodeluju vještice o kojima je, sva je prilika, Šekspir pisao povlađujući zanimanju kralja Džejmsa za demonološko i onostrano. Ju Nesbe vještice transformiše u trgovce narkoticima. Vještice su, u stvari, Šekspirov način da dočara glas košmara, jer Škotska je košmar, i Norveška, i Japan, i svijet je košmar; one se čupaju, vrište, huškaju na zlo, one predskazuju budućnost, ali one su i Šekspirov komentar – gad je lep, a lep je gad (možda poznatije u Živojinovićevom prevodu: lepo je ružno, ružno je lepo) – i, na kraju, pozivaju: hajdemo u maglu i prljavi vazduh sad! Izvanknjiževno ili metafikcijski posmatrano, to jeste poziv u priču o prevari, ubistvu, preziru, gorčini, zločinu, krvavim rukama, vještice nas zovu u mutljag magle čađavi i crni. One komuniciraju sa publikom. I samo možda, da je bilo koji drugi autor u pitanju ali ne i Šekspir, samo možda bismo mogli da se zadržimo na tom mjestu i da ovaj poziv ne razumijemo kao anticipaciju sudbine Evrope, možda i svijeta, mutljag magle i prljavi vazduh, jer Šekspir vidi vjekovima unaprijed, vidi svijet koji se kupa u krvi. A vještice su bile u pravu, i za Magbeta i za Banka, bile u pravu za čitav svijet.
Šekspir nestaje
Početkom 2007. godine, Američki savjet povjerenika i bivših studenata (ACTA) objavio je, na šezdesetak stranica, konciznu studiju The Vanishing Shakespeare koja istražuje pad zastupljenosti kurseva o Šekspiru, i zanimanje za Šekspirov opus uopšte, na vodećim američkim univerzitetima. Na bazi od nekih sedamdeset koledža i univerziteta rezultati su bili poražavajući – samo njih petnaest od ovog ukupnog broja Šekspira ima u kanonu, tj. kursevi o Šekspiru su obavezan predmet (na nekima ih je moguće zamijeniti izbornim kursevima o Čoseru ili Miltonu) uključujući samo jedan Univerzitet iz tzv. Lige bršljana (Harvard) i samo četiri od prvih dvadeset pet najbolje rangiranih univerziteta (Berkli, Kal Tek, Harvard i Stanford). I mada mistifikovana istorija književnosti i dalje održava mit da se barem neki Šekspirov komad, barem negdje na svijetu, igra u svakom trenutku svake sekunde, ili da je zbir studija i rasprava samo o Hamletu nekoliko puta obimniji od varšavskog telefonskog imenika i da bi, u odnosu na sve to, površni posmatrač prostonarodnog šlifa i senzibiliteta slegao ramenima – pala muva na medveda – saldo je ipak zabrinjavajuć: Šekspir nestaje.
Ipak, kao da se nad ovalnim zidinama Gloub teatra i uskim uličicama Stratforda na Ejvonu u 2023. godini nadvija tamniji oblak nego što su zabrinuti šekspirolozi mogli i da zamisle. Različite sibile, harpije, grdobe, jakrepi i ostale vještice su presvukle svoje odore i perje, danas je njihova nošnja ideološke prirode, njihov instrumentarij više nisu čarobni napici i metle, one nose komplet odijela, brošure i biltene svojih NVO, one kanseluju i poništavaju, u njihovim kazanima ključa čorba hipersenzitivne političke korektnosti, a sa svojim trastovima, grantovima i indeksom dozvoljenog ponašanja staju i pred, reklo bi se, nedodirljive autoritete. Tako je, recimo, na Novom Zelandu, nakon više od tri decenije, obustavljeno finansiranje Šekspirovog festivala jer predstavlja kolonijalni i imperijalistički kanon, jer je irelevantan za današnjicu (eto Janu Kotu ljutitog woke demantija!), jer je mizogin (nema veze što su mu neki od najplemenitijih i najhrabrijih junaka zapravo žene) itd.
U Arizoni je na Državnom univerzitetu Šekspir bojkotovan jer je služio kao alatka za „civilizovanje” tamnoputih ljudi u britanskom carstvu (kako su to pisci krivi za zloupotrebe?), na klasi za englesku književnost jedne srednje škole u Vašingtonu je procijenjeno da se od Šekspira treba udaljiti jer potencira isključivo narativ o bijelcima (pretpostavljam da nisu čitali Otela), iz nastavnog plana srednje škole u Kontektikatu Šekspir je diskvalifikovan jer više od 90% učenika čine Hispano i Afroamerikanci (dakle iz lektira srednjih škola u Srbiji valja izbaciti Dostojevskog i Balzaka jer više od 90% učenika nisu Rusi i Francuzi?) a drugi su prosto htjeli da otvore prostor za modernije, diverzifikovanije, tolerantnije i inkluzivnije glasove i pristupe.
Sporni su recimo djelovi iz komedije Sve je dobro što se dobro svrši iz Prvog folija, kad Helena obmanjuje mladog Betrama koji, prevaren, vjeruje da je u krevetu sa Dijanom (zaista nije etički voditi ljubav s nekim na prevaru, ali koliko onda, istim tim kriterijumom, treba zabraniti grčkih mitova?). Ili iz Romea i Julije, u petom prizoru prvog čina, kad Romeo za svoju dragu ocijeni da sija kao dragulj u noći na minđuši crnkinje (It seems she hangs upon the cheeks of night like a rich jewel in a Ethiop’s ear) – tj. da na crnom plaštu mrkle noći sja kao alem kam na uhu crne žene (u nama poznatom Bogdanovićevom prevodu) što su kanselkulturalisti procijenili kao Šekspirov rasizam. U Mnogo vike ni oko čega autor je grešan jer njegov Klaudio, vidjevši kroz tamu noći obrise para koji vodi ljubav, takođe obmanut, na prvu povjeruje da je to njegova Hera u preljubi – zna ona strasti bludne postelje! – čime se, je li, podstiče mizoginija. Uz sve ovo, Šekspiru se na teret stavljaju i homofobija i antisemitizam (u Mletačkom trgovcu), promovisanje rasne superiornosti (u Buri) i štošta drugo. Oko najvećeg pisca engleskog jezika se čvrsto stegao obruč, zatvorili su ga u orahovu ljusku i ne daju mu da diše. Gasi se, gasi, kratko kandilo – puritanci bi ponovo spaljivali Gloub.
Šekspir je svijet
Naravno, sve ovo bi bilo dosta manje začuđujuće da jedno od najprepoznatljivijih svojstava Šekspirovog opusa nije upravo kulturološka, neki bi rekli i nacionalna pa i rasna, heterogenost glede izbora tema, motiva ili ličnih identiteta junaka. Ne samo da su njegova djela toliko van okvira elizabetanskog društvenog miljea, ispred svog vremena i raznorodna, već su i određene pojedinosti vezane za Šekspira toliko dijametralne u odnosu na površne i plitke intencije struktura koje mu sude da čitava ova zavjera izgleda pomalo komično. Tako je, recimo, Dejvid Garik, najpoznatiji engleski glumac 18. vijeka, obnavljajući slavu Šekspirovog pera, 1769. godine u Stratfordu na Ejvonu organizovao prvi The Shakespeare Jubilee – proslavu dvesta pete godišnjice Šekspirovog rođenja. Ono što je inicijalno bilo zamišljeno kao lokalna trodnevna proslava zapravo se pretvorilo u prelomni trenutak istorije engleske kulture, začetak fenomenoma bardolatrije (naziv koji je Džordž Bernard Šo skovao za obožavanje Šekspirovog lika i djela) i Šekspira načinilo prvim i ključnim nacionalnim engleskim piscem.
Gosti na ovoj proslavi su nosili marame i kravate u bojama duge, taman kao simbol raznolikosti u njegovim djelima, da bi istim ovim djelima, eto šekspirovske ironije, danas sudili upravo pod duginim bojama (doduše sa nešto drugačijom konotacijom). Tu je i, manje poznata i svakako manje igrana, drama Perikle koju je Šekspir, doduše, samo djelimično napisao (sva je prilika 1607. posle Magbeta i Antonija i Kleopatre – veli Sima Pandurović – a prije Simbelina) te je, shodno tome, nema ni u Prvom (1623) ni u Drugom foliju (1632), a njena je narativna postavka takva da bi mogla i da se igra i da se čita sa iskustvom današnje migrantske krize: tirski knez Perikle, naime, napuštajući Antiohiju, doživljava brodolom tokom koga strada mnogo članova posade. Dakle, i u tom smislu, još mnogo prije Jana Kota, Šekspirov prijatelj, kolega i pozorišni rival, Bendžamin Džonson je bio u pravu – Šekspir je za sva vremena.
Ukoliko postoji nešto što bismo i dalje zvali autentičnom kulturom zapadne civilizacije, a čini se da uprkos svemu i dalje postoji, mogli bismo bez mnogo zadrške da tvrdimo da ona počiva na dva temelja: na Bibliji i na Šekspirovim sabranim djelima. Razmjere Šekspirovog uticaja i njegove veličine su nesagledive – Šekspir je svijet. Između nas i Šekspira, nas i Šajloka, Prospera, Romea, neodlučnog Hamleta, do krvi ambicioznog Magbeta, poludjelog kralja Lira, između nas i teksta su nesagledivi prostori, jedna kultura u cjelini, bez nje nema ni Miltona ni Foknera, nema Hakslija ni Melvila, Džojsa ili Eliota, nema ni njegovih prethodnika: Ovidija ili Erazma Roterdamskog – nema nekolicine nas združenih kao braća, nema ni šta je čovjek a mora bit čovjek. Šekspir je veći i od Evrope i Novog svijeta. Od njega je veći jedino Homer, u očima nekih njegovih tumača – jedino Hristos. Velika umjetnost je uvijek promisao. Znali su to i Šekspirovi nasljednici (na svojoj slici iz 1792. Šekspira novorođenčeta u društvu Prirode i Strasti, Džordž Romni je autora prikazao taman da nalikuje na novorođenog Hrista).
Šekspir ili sapun
Ako je u 20. vijeku živio dostojni čitalac Šekspirovog opusa onda je to bio Bela Hamvaš, onaj za koga su zapisali da bi mogao ravnopravno i da raspravlja sa Šekspirom da je ovaj kojim slučajem živ, a on je o Šekspiru napisao: Na početku modernog doba Bajron je rekao da je istorija čovečanstva stigla na raskršće – treba se odlučiti između Šekspira i sapuna. Čovečanstvo je odabralo sapun. Dejstvo izbora se od tada razvija sa sve većim učinkom i posledicama. Šekspir je jedino i potpuno otelotvorenje celovitog Evropejca i time što nije izabran on Evropejac je negiran. Moderna izdaja. Zato im je Šekspir važan, on je krovna kulturološka instanca. Pokušaj da se poništi Šekspir način je da se ukinu čovjek i njegova dostignuća. Varljiva potreba bahatih smrtnika da ogrebu Sunce. Način da sve bude dozvoljeno ali i da se jedna ideologija samopotvrdi pred sobom i pred svijetom jer inače nije pobijedila. Samo pisac trideset osam drama i više od 150 soneta, svevremen i savremen, nije ni čuo za nju, možete ga zatvoriti u orahovu ljusku a on ipak nađe način da ostane kralj beskraja.
Blatnjav je sokak u Stratfordu na Ejvonu kojim se kreće mala trupa ljudi lorda Čemberlena – jedna luda svira na violini i recituje Džefrija Čosera društvu za smijeh, druga žonglira jabukama, tu su i neke lake žene sa dubokim korsetima i par pijanih glumaca, u Engleskoj je svagda kiša ali tog predvečerja je bilo vedro i trupa se kreće ka suncu koje zalazi. Na njihovom čelu Šekspir, u društvu a sam, sa maglom u oku, i lobanjom možda Jorikovom, i ružama, nešto ga steže u grudima, spreman da se zaljubi u deset sekundi, pogine još brže, ali i da preživi. Jer u tome je posljednja velika opsena, ne u smrti, nego u životu – kad nikog više nema među živima podižu se zavjese Elsinora, čuje se topovska paljba i Fortinbrans dolazi, kao novi naraštaj u Knjizi Propovjednikovoj. A ideologije se smjenjuju brže nego naraštaji, još su trošnije, istinska vrijednost prkosi njihovoj propadljivoj suštini i, uprkos magli i čarima, opstaje – kao svijet, i kao Šekspir.
Stefan Sinanović je profesor srpske književnosti iz Crne Gore. Ekskluzivno za Novi Standard.
Izvor Novi Standard
Naslovna fotografija: Wikimedia Commons/Chandos portrait/The Walrus
BONUS VIDEO:
