Ako u Crvenoj niti, ili Skerletnoj studiji, kako vam drago, Artura Konana Dojla, ima rečenica toliko upečatljivih i kremenitih da se već po njima nazire književno-istorijski značaj njihovog tvorca, onda su to oni redovi iz čuvenog četvrtog poglavlja ove prve priče o Šerloku Holmsu gdje ekscentrični detektiv svom pomoćniku objašnjava prirodu složenog zanata kojim se bavi. Da nije bilo vas možda nikad ne bih ni otišao i tako bih propustio najsuptilniju studiju u svom životu – crvenu studiju – šta kažete na to? Zašto da se malo umetnički ne izražavamo? Postoji crvena nit zločina koja prolazi kroz bezbojno klupko života, a naša je dužnost da je razotkrijemo, razmrsimo i prikažemo svaki njen pedalj! – objašnjavao je istražitelj-konsultant Skotland jarda doktoru Votsonu skriveni simbolizam istrage ubistva na kojoj su radili dok se njihova kočija polako klackala pokislom kaldrmom viktorijanskog Londona.
Čitav vijek od publikacije Dojlove pripovijetke, novinar Baltimor sana, Dejvid Sajmon, izvještava za svoju agenciju o hapšenju jednog od gradskih narko-lordova, postaje blizak sa detektivima koji su vodili slučaj i, preko ovih poznanstava, dobija ulaznicu za haotični svijet baltimorske policije, prigradskih četvrti koje kontrolišu lokalne bande, memljivih mjesta zločina i nerasvijetljenih ubistava. Iz obimnog istraživačkog zahvata izrodiće se dragocjene knjige Homicide: A Year on the Killing Streets iz 1991. (višestruko nagrađivana, između ostalih i Edgarovom nagradom za 1992. godinu) i The Corner: A Year in the Life of an Inner-City Neighborhood iz 1997. u koautorstvu sa Edom Barnsom, baltimorskim detektivom koji je radio na opisanim slučajevima. Obije ove knjige će kasnije biti ekranizovane, a serija Odeljenje za ubistva: život na ulici (1993–1999), u okvirima svog žanra, ostvariće prilično veliki značaj, možda i ono što bismo u opštoj, doduše pomalo izrabljivanoj, retorici mogli da oslovimo sa – kultni status.
Baltimor diktira pravila
Ipak, čak i ako izađemo iz pomenutih granica policijskog žanra, čini se da je tek nekoliko serija u cjelokupnoj istoriji kinematografije koje se mogu porediti sa Žicom (2002–2008). Po mišljenju brojnih kritičara ona napušta čak i okvire ovakvih, često prilično pojednostavljenih, komparacija: Čikago tribjun, Gardijan, Entertejnment vikli, Varajati, San Francisko kronikl, Tajm, Filadelfija dejli njuz itd. samo su neke od adresa koje su Žicu proglasile najboljom serijom svih vremena. Londonski Dejli telegraf objavio je jednu vrstu kvintesencije ovakvih stavova u svom članku iz 2009. godine (u godini kad je Žicu počeo da emituje Bi-Bi-Si) sa naslovom „Vjerovatno najbolji televizijski program ikad napravljen” u kome se djelo Dejvida Sajmona upoređuje sa prozama Čarlsa Dikensa ili Dostojevskog.
Vjerovatno imajući u vidu socijalne aspekte – siromaštvo, položaj obespravljenih, društvene razlike i sl. Žica jeste priča dikensovskog lika (iako ne o dva grada, već o jednom), ali i – baveći se opšteljudskim, unutarnjim fenomenima: pokajanjem, ličnom tragedijom, ubistvom, duhovnom bijedom, iznevjerenim očekivanjima i, na kraju, spasenjem – ona poprima tematske konture opusa Fjodora Mihajloviča Dostojevskog. Možda je, ne samo u tom smislu ali i zbog toga, Sajmon svoju Žicu i nazivao novim imenom novog medija koji je stvorio – romanom za televiziju, grčkom tragedijom za novi milenijum, pričom o trijumfu kapitalizma nad ljudskim vrednostima i hronikom o padu američkog carstva (v. Deset godina od kraja najbolje serije svih vremena, Maričić 2018), a epizode svake od pet sezona oslovljavao – poglavljima. Za svoje prethodnike uzeo je Onorea de Balzaka i Teodora Drajzera, a kao koscenariste zaposlio pisce romana i autore kratkih priča.
Partikularno posmatrano, svaka sezona serije pojedinačno tematizuje različite aspekte složenog baltimorskog ustrojstva – svijet droge, krijumčarenje i distribuciju narkotika, sekstrafiking, povezanost politike i kriminala, obrazovni sistem i novinarstvo. Janusovo lice velikog grada sa oko 300 ubistava godišnje, grada na čijoj se pozornici akteri smjenjuju poput godišnjih doba ali principi neumoljive igre ostaju nepromijenjeni, jer Igra je ono što je važno, a o njenim pravilima ne odlučuju učesnici, ne postoji konsenzus, nema kvoruma – pravila diktira Baltimor. I valjda su zato, nalik na tolike nastavnike u srednjim školama koji van prenesenog značenja često pogrešno ocijene da je ćuprija zapravo centralni lik najpoznatijeg Andrićevog romana (a most je, iako ostvaruje tematsku koheziju, je li, prostor), brojni kritičari uzeli da proglase Baltimor junakom.
I zaista, iako prostorna kategorija, veliki grad je toliko dominantan svojom atmosferičnošću, nemilosrdnom i nepokorivom prirodom, da na trenutke potiskuje čitavu galeriju autentičnih i prilično distinktivnih likova – na prvom mjestu detektiva Džimija Meknaltija i njegove saradnike, ali i kriminalce: Barksdejla, Di Anđela, Marloa i Litl Omara, jednog od najupečatljivijih negativaca u istoriji žanra. Oni, na trenutke, prevazilaze binarnu teoriju dualnosti i crno-bijele principe šahovske table na kojoj, u getu, Di Anđelo svojim dilerima objašnjava kako stoje figure i ko je ko u urbanoj džungli Baltimora. Ovi junaci su nijansirani, među lošim ima dobrih momaka koji su bačeni u Igru a niko ih nije pitao, ali i među dobrim pokvarenih, trulih, korumpiranih do srži. Mi smo u ratu sa drogom – reći će Kima, poštena policajka dvojici svojih saradnika u prvoj epizodi prve sezone – A je li? Ratovi se završavaju. – odgovara Karver koji, nakon jednog od hapšenja, svežanj zaplijenjenih novčanica gura pod pancirni prsluk.
Hrišćanska dimenizija
Na prvi pogled, reklo bi se da je Žica logičan naslov priče čiji je čest motiv prisluškivanje kriminalaca i lokalnih bandi, međutim, ovdje postoje implicirane relacije, povezanost između Zapadnog i Istočnog distrikta grada, baltimorske luke i sindikata radnika brodogradilišta, zapuštenog geta, bilijar klubova, striptiz-barova, zamračenih uglova na periferiji ali i pravosuđa, policije i Skupštine grada. Kao grimizna nit iz prve priče o Šerloku Holmsu, postoji tanka žica koja se provlači kroz bezbojno povijesne baltimorske hijerarhije, ona je vezivno svojstvo serijala, na njenim krajevima policajci i prestupnici, tužioci i advokati, gradonačelnik Karketi, major Kedrik Danijels, Marlo i Barksdejlova ekipa, ali i misteriozni Grk, jedini kriminalac koji se na kraju izvuče, reklo bi se, zbog toga, i pobjednik Igre ako uopšte ima pobjednika.
Svi neraskidivo povezani. Od tolikih obračuna, što kratkim što dugim cijevima, čini se da je najubojiti okršaj koji je Mali Omar vodio onaj u sudnici, na svjedočenju, sa korumpiranim advokatom Morisom Livijem: Ja sam kao ti. Ja imam pušku, ti imaš aktovku. Ali to je ista Igra. Čitav jedan složeni sistem sa potlačenom i nesrećnom sirotinjom na dnu. I na tom nivou se priča univerzalizuje, kao što je Kopola svoj Kum i priču o uspinjanju ali i ličnom padu Majkla Korleona vidio i doživljavao kao priču o Americi, tako je i Sajmonova policijska saga o Baltimoru zapravo priča o SAD. Da bi se to potvrdilo tu je i kratki kameo – u posljednjoj epizodi, nakratko, detektiv Manč (Ričard Belzer) iz serija Odeljenje za ubistva i Zakon i red (ova druga nije o Baltimoru, već o Njujorku) pije svoj viski u jednom irskom pabu u Baltimoru, tek da svojom pojavom podsjeti gledaoce da je u pitanju ista dijegeza i da svi oni pripadaju istom univerzumu.
U godini za nama, u Baltimoru je ubijeno 329 ljudi, u proteklih osam godina najmanji homicide rate zabilježen je u 2018. (sa 308 izgubljenih života), najviši u idućoj 2019. (sa 346 ubistava, drugim riječima: samo deset dana tokom cijele te godine baltimorska policija nije imala po jedan novi slučaj). Baltimor san i dalje uredno ažurira svoju stranicu Baltimore homicides na kojoj se mogu pratiti ubistva, a crni bilans je zastrašujuć: kroz jednu deceniju, u prosjeku, u najnaseljenijem gradu Merilenda bude ubijeno nešto više ljudi nego što ih je 2001. stradalo u napadu na kule bliznakinje Svjetskog trgovinskog centra. U prvih šest mjeseci tekuće godine, po izvorima „Baltimor banera”, stradalo je 123 osobe što je za nekih 30 fatalnih ishoda manje nego u uobičajenom prosjeku ali je uz sitne fluktuacije, čini se, ponovo na nivou bilansa iz 2002. tj. godine početka emitovanja Žice.
Međutim, relevantnost Sajmonove serije i njegovih knjiga nije samo u očigledno neizmijenjenom stanju na ulicama, birokratiji, pravosuđu, američkoj policiji, neporecivoj nemoći sistema da se izbori sa malignim oboljenjima koja razaraju meki trbuh svakog društva – njegovu mladost; važnost Žice je u intimnim ispovijestima njenih junaka, njihovim sudbinama i naučenim lekcijama o velikom gradu. Iako na momente djeluje kao prilično dehumanizovana priča ona nije lišena snažne hrišćanske dimenzije – Way Down in the Hole je čuvena pjesma Toma Vejtsa (interpretirana u izvođenju pet muzičara i bendova na početku svake epizode tokom pet sezona, samo je u drugoj izvodi sam Vejts) i njegov tihi gospel blues koji liči na psalme – „Da pođem i dolinom sjena smrtnoga, neću se bojati zla; jer si ti sa mnom; štap tvoj i palica tvoja tješi me” (Psalam 23:4, Daničić–Karadžić).
Jer Baltimor je valley of the shadow of death američke savremenosti i zato Vejts glasom promuklim od burbona i cigareta poji: Ako hodaš sa Isusom on će spasiti tvoju dušu, moraš držati Đavola duboko dole u jami (…) i svi anđeli pevaju o Isusovom moćnom maču i oni će vas svojim krilima štititi i držati blizu Gospoda. Bez obzira na iznijansiranost i u Žici se prepoznaju načela dobra i zla. I možda je zato Sajmon kazao da mu je Balzak prethodnik jer na kraju, dok se kao u kaleidoskopu smjenjuju kratki kadrovi običnog baltimorskog dana, i Igra nesmetano teče, njegov Džimi Meknalti posmatra Baltimor kao što Ežen de Rastinjak gleda u Pariz, samo ne kaže ono čuveno „Sad je na nas dvoje red“ jer je, tek otpušten i poražen, svjestan da mora da se preda i da ga Žica nadilazi, on otvara vrata svog automobila i sliježe ramenima: idemo kući.
Stefan Sinanović je profesor srpske književnosti iz Crne Gore. Ekskluzivno za Novi Standard.
Izvor Novi Standard
Naslovna fotografija: HBO
BONUS VIDEO:
