„Kakva ti je ovo knjiga?”, pita moj brat Marko, listajući Puteve ruskog bogoslovlja oca Georgija Florovskog. „To je knjiga koja je uobličila naše poimanje Crkve u HH vijeku?” „Zaista? Pa kako ja ne znam za nju?” „Ne znam kako ne znaš, ali je tako.” „U kom smislu je tako?” „Pa i sam si sigurno primjetio da ponegdje imaš tzv. barokni ikonostas iz XIX vijeka, a vizantijski živopis oslikan sasvim nedavno?” „Tako je. No kakve to veze ima s ruskom teologijom i njenim putevima…” Zaista: kakve?
Odgovor nije tako jednostavan. Knjigom Putevi ruskog bogoslovlja (1937) veliki teolog je započeo jednu novu epohu u pravoslavnoj teologiji i to ne samo zbog izrazito polemičkog tona i (hiper)kritičke optike toga spisa. Naravno – i do Florovskog su postojale dogmatske polemike, crkveno-politički sporovi, lične netrpeljivosti i sve moguće kombinacije ovih faktora.
Dovoljno je podsjetiti se, recimo, vrlo žustrog profesora crkvene istorije Alekseja Petroviča Lebedeva (1845–1908), čije neprekidne polemike i danas pune tomove izdanja Olega Abiška. I u srpskoj teologiji XIX vijeka postojale su znamenite polemike u kojima se protivnik argumentom nije štedio – dovoljno je navesti samo onu između prote Đorđa Nikolajevića i Nikodima Milaša ili Save Kosanovića i Sime Tomića. Ni u žaru najoštrije borbe, kada bi se razmijenio i koji ad hominem udarac, protivniku se nije poricalo ono što danas predstavlja svakodnevnu napadačku taktiku u bilo kojoj „običnoj” razmjeni verbalne vatre između đakona i crkvenjaka – nije se potezala „pravoslavnost” onog drugog, nije se olako sopstvena pozicija konvertovala u „odbranu Predanja” niti ona tuđa u „izdaju” i „jeres”.
Kako smo onda došli u situaciju u kojoj se teške riječi olako potežu (što posljedično znači da istinska udaljavanja od Istine Crkve ponekad sasvim ležerno mogu da prođu kao dio sveopšteg crkvenog dekora, kao prosti „normalni” fenomeni na spoju savremenosti i Predanja)?
Rimsko ropstvo
Proces je započeo upravo pominjanom knjigom Florovskog koju će Nikolaj Berđajev, u izvrsnom i tačnom prikazu, nazvati „bespućima ruskog bogoslovlja”. Ona je nudila jednu izrazito pesimističnu i oštru viziju ruske bogoslovske i duhovne tradicije kroz prizmu njenog neprekidnog „udaljavanja” od zamišljenog merituma „Predanja” pojmljenog kao svojevrsno „vizantijsko” stanje stvari. I kasniji radovi Florovskog su skicirali jedan danas samorazumljiv pogled na crkvenu istoriju i slojeve dvomilenijumskog Predanja. U tom pogledu, najvažnije i bespogovorno mjerodavno mjesto pripada ranoj Crkvi, onoj iz prva tri vijeka postojanja hrišćanstva. Vrlo sličan status ima i „vizantijsko hrišćanstvo” (posmatrano kao zamišljena cjelina koja obuhvata sve od 313. do 1453) – i ono je „istinsko” i „predanjsko” stanje Istine Crkve.
Nakon 1453. dolazi neki oblik istorijskog pada – susret sa zapadnom teologijom, koja je polako, kroz kijevsku teologiju XVII vijeka, ali i grčke bogoslove tog vremena, „porobila” pravoslavnu teologiju – naročito onu akademsku. Takvo stanje „vavilonskog ropstva pravoslavne misli Zapadu” traje, prema Florovskom, bezmalo do njega samoga i 1930-ih godina HH vijeka.
Nasuprot svim ovim vijekovima zabluda i lutanja, ruski bogoslov koji se nastanio u Parizu zahtijevao je „povratak Ocima Crkve”, „obnovu Predanja”, „novo kreativno tumačenje otačkih učenja” (otuda se pokret koji se tada začeo naziva „novootačka sinteza”). Premda je Florovski imao dobrog razloga da uoči „latinstvujuće” elemente u kijevskoj teologiji XVII vijeka (i kasnije), ono što je on unio u pravoslavnu teologiju nije bila kritička misao po sebi (uostalom: latinomišlju kijevskih bogoslova su se već u njihovom vremenu suprotstavljali manje učeni, ali trezveni moskovski bogoslovi). Znameniti emigracijski ruski teolog je donio dva ključna elementa koja će njegov pokret „povratka Svetim Ocima na nov kreativan način” učiniti – revolucijom.
Najprije, Florovski je kritičke primjedbe iznio sa oštrinom koja je porodila čitav jedan novi mentalitet – liturgijske, akademske, kulturne uticaje Zapada on je prikazao ne samo kao kulturne forme koje su pravoslavni s vremenom preuzimali dodirom sa Poljskom i Austrougarskom (ali i sa Zapadom u širem smislu) već kao svojevrsne padove i devijacije, izdaje i dekadencije Predanja. Drugi važan element koji je danas samorazumljiv svim bogoslovima školovanim na bilo kom pravoslavnom bogoslovskom fakultetu je poimanje da se takvo stanje mora neodložno izmjeniti rehabilitacijom „predanjskog” tj. „vizantijske” crkvene umjetnosti, muzike, liturgijske prakse (najčešće se kao meritum uzimala zapravo neohelenska forma svega toga). Taj revolucionarni impuls postao je zov čitavih pokoljenja studenata, budućih episkopa, sveštenika i vjeroučitelja, način na koji smo sagledavali sve prije dolaska „istinskih učitelja”, „prave duhovnosti”.
Florovski je snažno odbacio kijevsko nasljeđe u ruskoj akademskoj i liturgijskoj tradiciji, pa se, opravdanom analogijom, srpskim revolucionarima učinilo da se ista presuda mora sprovesti i kada je u pitanju sintetička kultura Karlovačke mitropolije. Uspostavio se današnji polaritet na liniji „dobra Vizantija” – „loš barok” (bez ikakve sposobnosti sedimentnog, suptilnog razlikovanja unutar „Vizantije” i „baroka”, kao i bez poimanja o kulturnim promjenama, relacijama i kontekstima između njih). U istoriji srpske teologije izvršena je revalorizacija pojava i ličnosti koja nije davala mnogo glasa ni dostojanstva znamenitim ličnostima XVIII i XIX vijeka, ali i velikim biblistima HH vijeka.
Protestantski koncept istorije
Iako se možda čini da ništa „pravoslavnije” ne može biti od insistiranja na „pravoslavnosti”, viđenje istorije oca Georgija Florovskog svojom narativnom strukturom više podsjeća na protestantski koncept istorije u čijem središtu se nalazi mit o „velikoj apostasiji Crkve”. Prema pogledu na istoriju hrišćanstva koju dijeli najveći dio zajednica proisteklih iz reformacije, samo je apostolsko doba bilo era čistog i nekompromitovanog hrišćanstva. Nakon toga su se učenje i život Crkve postepeno udaljavali od biblijske čistote – što je trajalo do Martina Lutera i reformacije, kada se hrišćanstvo, kroz rekonstrukciju njegovih početaka, vratilo izvornoj čistoti. Pravoslavna koncepcija istorije svakako da je voljna da prihvati poimanje o postepenom udaljavanju zapadnog hrišćanstva od zajedničkog Predanja Crkve (stoga su prilikom svih bogoslovskih dijaloga o ponovnom uspostavljanju jedinstva pravoslavni insistirali da zapadni hrišćani ne treba da se „prilagode” Istoku po sebi već zajedničkom Predanju koje je Istok sačuvao).
Međutim, narativna struktura protestantskog „mita o velikoj apostasiji” i neopatrističkog koncepta o „vavilonskom ropstvu pravoslavne misli” podrazumijeva neku vrstu trajnog stanja sinteze autentičnog i lažnog, predanjskog i Predanju stranog. Takvo „sintetičko stanje” izaziva kod današnjih bogoslova u najmanju ruku prezir, ali najčešće otklanjanje i promjenu. Tragične posljedice revizantinizacije Pravoslavne crkve nisu vidljive samo na estetskom planu, onda kada se neki nepoćudni „barokni” ikonostas zamijeni „vizantijskim” ili pjevanje „po Mokranjcu” – „psaltičkim”. Takvo stanje je dovelo do podjednako dramatične, besmislene i komične situacije u kojoj sveštenoslužitelji, ali i vjerujući narod HH vijeka o svojim prethodnicima iz vijekova „misaonog ropstva” razmišljaju u kategorijama sažaljenja i „nedostatka liturgijske i dogmatske svijesti”, iako nijedno poređenje s tim precima ne ide u korist potomaka.
Prezreni „nacionalizmom opsjednuti” sveštenici i vjernici iz „tamnih” vijekova koje su decenijama kasnije mladi skojevci neopatristike posmatrali sa mješavinom sažaljenja i prekora do danas uglavnom nisu dobili mjesto koje u našoj istoriji zaslužuju. Oni ništa nisu znali o tome da je njihova liturgijska svijest „porobljena” i „nerazvijena”. Oni su samo znali da organizuju škole i podižu ustanke, da budu narodne vođe, da vise na turskim kočevima i na austrijskim konopcima. Ukratko: nisu bili ni umjeli da rade bilo šta što bi neopatrističkoj revoluciji značilo. Mateja Nenadović i Bogdan Zimonjić teško da bi dobili prolazne ocjene od skojevaca neopatrističke misli – što više govori o mladim revolucionarima „liturgijske svijesti” nego o velikim srpskim protama.
Nasljeđe oca Georgija Florovskog uglavnom nije kritički preispitivano. Najprije zato što smo „vaseljenskog protu” navikli da posmatramo kao najznačajniji bogoslovski autoritet HH vijeka, da ga smatramo nekom vrstom savremenog svetog oca ili bar nesumnjivo pouzdanog svjedoka svetoočkog učenja. A rijetko ko je voljan da preispita mogućnost da je sve što nam se predavalo kao najznačajniji pokret „povratka Ocima”, „povratka izvornom Predanju” – te sagleda i iz kritičke perspektive (iz koje je, uostalom, neopatristika sagledavala prošlost prije nje).
Takođe, njegovi znameniti radovi zaista nude čitavo bogatstvo otačke mudrosti u formi naučnih rasprava – a to je nešto što ni na koji način ne smijemo odbaciti. U izvjesnom smislu je neophodno ne toliko „demitologizovati” parole i porive „neopatrističke teologije” koju je započeo o. Georgije Florovski koliko u sebi suzbiti skojevski mentalitet „borbe sa starim” u ime „povratka još starijem”, poriv da se slojevito pravoslavno liturgijsko Predanje „rekonstruiše” proizvoljnim „povratkom” na neku od „autentičnih” etapa i stanja. Veliki bogoslov je htio najbolje, ali je u tu svrhu smatrao da treba izdvojiti „najbolje” iz dvije hiljade godina Predanja pa ga ponovo vaspostaviti. No takva intervencija nužno je zahtijevala kidanje slojevitog tkanja Cjeline života Crkve. Danas nam nije potrebna nova revolucija – nazad od neopatristike! – već nešto što intuitivno osjećamo: smireno poštovanje cjeline pravoslavnog Predanja onako kako se ona uobličavala u dugim vijekovima srpske zavjetne misli. Samo onaj ko shvati cjelinu u različitosti srpskog crkvenog života i misli može da to učini i sa vaseljenskim pravoslavljem. A uspostavljanju jednog vaseljenskog svepravoslavnog sebepoimanja, na svoj način, težio je i pariski ruski vaseljenski prota Florovski.
Izvor Pečat
Naslovna fotografija: journeytoorthodoxy.com
BONUS VIDEO:
