Kada je 1086. godine utemeljivač normansko-engleske države, Viljem Osvajač, u cilju konsolidacije državne organizacije i obezbeđivanja sigurnih i stabilnih fiskalnih prihoda sproveo popis ljudi i imovine, stanovnicima ostrva – koji su prethodnih decenija i vekova živeli u manje-više podeljenoj zemlji, bez jake centralne vlasti (zapadni deo u kome se primenjivalo anglosaksonsko običajno pravo i na istoku tzv. oblast danskog prava) – učinilo se da je nastupio strašni sud. Sledstveno tome, dokument u kome su prvi put u Engleskoj pedantno popisana po grofovijama i baronijama sva imanja i njihovi vlasnici, zajedno sa poljoprivrednom opremom, stokom i radnom snagom, i koji je vekovima posle toga služio kao najpouzdaniji katastar, savremenici su nazvali „Knjigom strašnog suda” (Domesday book).
I dok se u istočno-pravoslavnom delu evropskog kontinenta, u Romejskom carstvu, nikada nije prekinula praksa sprovođenje periodičnih provincijskih popisa stanovništva i imovine (απογραφή i descriptio), kao nastavak starorimskih census populi, u ondašnjoj Engleskoj jedan hroničar se vajkao da je „sramota reći, iako se kralj toga nije stideo – da nije bilo vola, krave ili svinje koja nije popisana.” Pravni istoričar, Marko Pavlović, objašnjava kako je Viljemu Osvajaču pošlo za rukom da sprovede prvi popis stanovništva i imovine, čak i „u okruženju koje je znatnim delom bilo neprijateljsko” u odnosu na njega i normandijsko plemstvo: „Uspeo je da zavede takav red da se, kako stoji u jednom zapisu, kroz Englesku moglo proći sa vrećom zlata pod pazuhom bez opasnosti. Upravo „to je omogućilo ‘strašan’ popis”, a istovremeno „to će omogućiti razmah trgovine” (M. Pavlović, Pravna istorija sveta, Kragujevac, 2005, 193).
Ima mnogo simbolike u tome što na početku istorije normanske Engleske – koja će nekoliko vekova kasnije postati gospodar velikog dela svetskog kopna i mora – stoji jedan pedantan popis ljudi i njihove imovine. Naročito ako se zna da su se redovnim popisima stanovništva i imovine u srednjem veku mogle podičiti samo najuspešnije vojne sile ove epohe – mongolska Zlatna horda i Osmansko carstvo – a da u isto vreme evropske germansko-romanske države, sa slabim feudalnim mešovitim vladama, nisu bile kadre da sprovedu redovne popise. Već od kraja 18. veka moderna država više nije mogla da se zamisli bez redovnog popisa stanovništva. Slučaj Italije – koja je prvi svoj popis sprovela odmah nakon ujedinjenja, 1861. godine – pokazuje da je popis stanovništva bio jedan od prvih koraka koje su vlade preduzimale nakon obrazovanja države.
Crna Gora kao unikum
Jedino se u današnjoj Crnoj Gori, tačnije od stranaka koje su izgubile sve izbore različitog ranga u poslednje tri godine, popis doživljava onako kako su ga u 11. veku doživeli stanovnici najzabitijeg kutka ondašnjeg Zapada – kao knjigu strašnog suda. U ovoj dijahroniji izgleda da, ipak, ima izvesne zakonitosti, jer popis imovine i ljudi podjednako je izazivao apokaliptični strah kod samovoljnih engleskih feudalaca iz druge polovine 11. veka, kao i kod današnje crnogorske oligarhije – koja je Crnu Goru pretvorila u zemlju čiji su glavni izvozni proizvod narko-karteli.
Iako, kao što rekosmo, bez popisa stanovništva već dva veka nije zamisliva moderna evropska država, on je i za poslanike Parlamenta EU pravi pravcati Domesday book, ali samo kada ga treba sprovesti u Crnoj Gori. Stoga, evroparlamentarci predlažu njegovo odlaganje do momenta kada se bude okončao „politički zastoj u zemlji” (ovde, ovde).
Pritom su upravo briselski funkcioneri, uz zvanični Vašington, glavni krivci za „politički zastoj” u kome se našla Crna Gora – zbog činjenice da ni tri i po meseca od zvaničnog proglašenja konačnih rezultata vanrednih parlamentarnih izbora nije dobila novu Vladu – nego zemljom već 15 meseci upravlja Vlada u tehničkom mandatu. Za takav politički ishod, koji izvrgava suštinu parlamentarizma, glavni krivci su predstavnici EU i SAD, zato što se već mesecima javno zalažu da iz nove Vlade budu isključeni predstavnici treće plasirane izborne liste „Za budućnost Crne Gore” (ovde, ovde), ne bi li tako Crna Gora dobila Vladu koja će svojim sastavom i programom odgovarati volji Brisela i Vašingtona, a ne većinskoj izbornoj volji sopstvenih građana.
Izgleda da Briselu u istoj meri ne odgovara Vlada po volji građana Crne Gore, kao ni popis koji bi dao stvarnu demografsku i privrednu sliku Crne Gore. Brisel ne uvažava čak ni elementarni imperativ parlamentarnog sistema, prema kome je organizovana vlast i u Crnoj Gori, da pobednici na izborima, shodno tzv. teoriji mandata, duguju biračima – kao nosiocima suverenosti – realizaciju glavnih predizbornih obećanja. A sprovođenje popisa je jedno od glavnih predizbornih obećanja nove parlamentarne većine u Crnoj Gori, koje je kandidovano još na izborima 2020. godine, a do danas nije realizovano.
Popis i građanski model države
Svi oni u Crnoj Gori i inostranstvu koji osećaju apokaliptični strah od popisa i tvrde da bi popis stanovništva mogao da bude „alat za dodatnu polarizaciju društva” (ovde), zapravo priznaju da je postojeći politički sistem u Crnoj Gori vrlo ranjiv, jer može da ga destabilizuje čak i takva uobičajena regularna aktivnost kao što je popis stanovništva. U ovom slučaju se ne radi samo o demagoškom izgovoru, već o stvarnom strahu funkcionera bivšeg režima i njihovih inostranih tutora, da rezultati popisa mogu ponovo aktuelizovati najvažnije nerešeno političko pitanje u Crnoj Gori – izbor odgovarajućeg ustavnog modela organizacije vlasti.
Kada se zna da je postojeći ustavni model nefunkcionalan, a u Crnoj Gori je napretek dokaza za to – od Vlade u tehničkom mandatu koja u parlamentarnom sistemu opstaje 15 meseci do popisa stanovništva kao faktora destabilizacije – tada je jedno od prvih pitanja koje se postavlja da bi se otkrio uzrok nefunkcionalnosti, pitanje odnosa normativne i stvarne slike društva (Vrlo korisna slika ustavne hronike u Crnoj Gori u 2022. od M. Stojanović, ovde). A teško da se može dobiti preciznija stvarna slika jednog društva od one koju pruža popis stanovništva i imovine. Uostalom, zahtevi za slobodnim izborima i slobodnim popisom – zbog kojih je pao Đukanovićev režim – suštinski su komplementarni. Samo slobodni izbori mogu da obezbede takav sastav parlamenta koji odražava vernu sliku političkih stavova biračkog tela, kao što samo slobodan popis stanovništva može da pruži verodostojnu sliku jednog društva. Đukanovićevom ličnom režimu nije odgovaralo ni jedno ni drugo, jer lični režimi žive od proizvodnje himera.
U crnogorskim uslovima popis je naročito važan za proveru, čini se, najproblematičnijeg elementa postojećeg ustavnog modela – određivanje Crne Gore u članu 1. Ustava kao građanske države. Da je definisanje Crne Gore kao građanske države glavni hronični izvor nefunkcionalnosti postojećeg sistema organizacije vlasti, jasno se videlo u protekle tri godine. U najkraćem, Đukanovićev režim je u suštini pao zbog otpora većinske Crne Gore višegodišnjoj državnoj politici otvorene i drastične represije, diskriminacije i asimilacije srpskog naroda – koji je kulminirao napadom na SPC. Jedan od glavnih razloga docnije nestabilnosti novih parlamentarnih većina i vlada, svakako leži u činjenici da pro-srpske stranke u Crnoj Gori nisu dobile pristup vladi, ili ne barem pod jednakim uslovima, iako izborni rezultati pokazuju da bez pro-srpskih stranaka u Vladi ne može biti ni legitimne, niti stabilne vladajuće većine.
Građanski model države Crne Gore mogao je, po svoj prilici, jedino da funkcioniše u uslovima ličnog Đukanovićevog režima, koji je koristio državnu represiju za suzbijanje legitimnih političkih zahteva srpskog naroda. Nakon Đukanovićevog pada i relativne demokratizacije političkih odnosa u Crnoj Gori pokazalo se da građansko određenje države, uzdignuto skoro u kategoriju ustavnog identiteta, nema uporište u stvarnosti i predstavlja ozbiljnu prepreku funkcionisanju sistema vlasti. Pritom, građanski karakter države Crne Gore je svih prethodnih godina ozbiljno doveden u pitanje time što su nacionalne manjine participirale u vlasti, obilato se koristeći merama pozitivne diskriminacije, dok to isto nije dopušteno Srbima – kao matičnom i državotvornom narodu u Crnoj Gori, jer ih kao takve „ne prepoznaje” postojeći građanski koncept države.
Ovde treba jasno reći da građanski koncept države Crne Gore u odnosu na Srbe ima iste asimilatorske efekte koje je imao za Srbe – kao matični narod na području bivše Trojednice – odnosno današnje Hrvatske, tradicionalni hrvatski koncept političkog naroda. Prema konceptu političkog naroda na području Hrvatske može postojati samo jedan politički narod – hrvatski, koji čine, rečju poznatog predratnog hrvatskog pravnika Ladislava Polića, „oni koji imaju zavičajnost u Hrvatskoj” (M. Stefanovski, Ideja hrvatskog državnog prava i stvaranje Jugoslavije, Beograd, 2008, 162). Sledstveno tome, upotreba izraza „hrvatski Srbi” ili „crnogorski Srbi”, ali i „bosanski Srbi”, na jezičkom nivou afirmiše asimilatorski i za srpski politički integralizam – pogubni koncept političkog naroda – odnosno građanski koncept kao njegovu savremenu repliku.
Popis i ustavna revizija
Sa padom Đukanovićevog režima, kreatori politike asimilacije Srba u Crnoj Gori izgubili su mogućnost da budžetskim „štapom i šargarepom” – što je, istorijski gledano, glavni ograničavajući faktor crnogorskog političkog života – iskonstruišu takvu nacionalnu i jezičku sliku Crne Gore, da ona posle 17 godina od obnove nezavisnosti napokon dobije većinski jezik i naciju. Umesto toga, autentični antisrpski krugovi, kao i oni koji od antisrpstva u Crnoj Gori žive, zabrinuli su se da bi slobodan popis stanovništva pokazao da u Crnoj Gori ne samo da ne postoji nacionalna i jezička većina, nego i da je razlika između etničkih Srba i etničkih Crnogoraca znatno manja od rezultata prethodnog popisa (28,73% prema 44,69%), kao i da je srpski jezik, zapravo, većinski jezik srbofone Crne Gore (na popisu iz 2011. 42,88% srpski prema 36,97% crnogorski jezik). Uz to, slobodan popis stanovništva može dati – za pobornike asimilatorskog građanskog koncepta Crne Gore – znatno nepovoljniju sliku geografskog razmeštaja većine Srba i većine Crnogoraca, sa mnogo jasnijim teritorijalno-etničkim granicama.
Takvi rezultati popisa, uz pregršt dokaza da postojeći ustavni model ne funkcioniše, mogli bi služiti kao jak argument za iniciranje promene postojećeg modela organizacije vlasti. Strogi uslovi koje postojeći Ustav Crne Gore predviđa u slučaju ustavne revizije – naročito kod promene identitetskih odredbi – ne mogu u budućnosti biti prepreka za pronalaženje modela organizacije vlasti koji će odgovarati nacionalnim prilikama u Crnoj Gori i koji će obezbediti zaštitu vitalnih nacionalnih interesa srpskog naroda – kao matičnog i državotvornog. Narodna suverenost pretpostavlja, kako stoji u jednom od francuskih ustava, da „narod uvek ima pravo da preispita, izmeni ili promeni svoj ustav” (M. Jovičić, Ustav i ustavnost, I. D., knj. 3, Beograd, 2006, 66).
Pitanje promene postojećeg Ustava ne može doći na red preko noći, ali na tome bi srpski korpus u Crnoj Gori morao da insistira – makar onoliko uporno i dosledno koliko su to činile hrvatske stranke u jugoslovenskoj kraljevini, tražeći povratak na „ishodnu 1918”. A jedno od ustavnih rešenja – koje bi omogućilo funkcionisanje države Crne Gore u uslovima nepostojanja većinske nacije – svakako je učešće nacionalnih (kulturnih) zajednica u zakonodavnoj vlasti, koje podrazumeva i odgovarajuće promene političkog sistema u Crnoj Gori, npr. prelazak na nacionalne partije. (U tom smislu moguća je i recepcija pojedinih elemenata belgijskog ustavnog modela (više u: M. Stanković, Belgijski federalizam, Beograd, 2009; M. Pavlović, Bosanski i belgijski model u Crnoj Gori, Ustavni genocid nad Srbima, Podgorica, 2007).
Svi ovi razlozi pokazuju koliko je za opstanak Srba u Crnoj Gori – ali i za opstanak mirne i funkcionalne države Crne Gore – važno da se sprovede popis stanovništva. Pritom je srpskom narodu u Crnoj Gori u interesu da se popis sprovede po svim standardima moderne statističke struke, da se obezbedi kontrola i transparentnost procesa, kao i rezultata popisa. U interesu srpskog naroda je da rezultati popisa budu prihvatljivi za najveći broj aktera političkog i društvenog života u Crnoj Gori, ali je svakako najveći interes da se popis neodložno sprovede.
Srpski narod u Crnoj Gori i njegovi legitimni politički predstavnici imaju nesumnjivo pravo da vode kampanju u kojoj će pozivati građane Crne Gore da se na popisu izjasne onako kako su im se oduvek izjašnjavali preci. Ovu kampanju svakako treba osloboditi svakog nepotrebnog političkog sadržaja koji bi izazvao deobe u srpskom korpusu u Crnoj Gori, onako kako ti sadržaji već neminovno, ali i legitimno, proizvode deobe u političkom životu i u izbornim procesima.
Na popisu je važan nacionalni i jezički identitet, a ne to da li je neko za Rusiju ili EU, da li je blizak, primera radi, Novoj srpskoj demokratiji ili Demokratama. Kampanja koju u susret popisu vodi NVO mladih Srba iz Crne Gore „Mi znamo ko smo” predstavlja, čini mi se, ne samo primer kako treba raditi nacionalno afirmativnu kampanju, već i dokaz da srpski narod u Crnoj Gori ima političku vitalnost i budućnost (ovde, ovde). Otuda popis za Srbe u Crnoj Gori ne može biti „Knjiga strašnog suda”, što se, međutim, ne može reći i za nastavljače Radić-Brozove nacionalne politike u Crnoj Gori.
Zoran Čvorović je profesor Pravnog fakulteta u Kragujevcu. Ekskluzivno za Novi Standard.
Izvor Novi Standard
Naslovna fotografija: Antonio Ahel/ATAImages
BONUS VIDEO:
