Geopolitika se kao disciplina koja izučava odnos prostornog i političkog na tlu SAD pojavila sa zakašnjenjem u odnosu na druge delove sveta. Osnovni razlog ovog fenomena treba tražiti u osobenoj američkoj političkoj istoriji i posledičnoj percepciji geografske slike sveta. Prema Merkatorovoj kartografskoj projekciji, koja je u SAD dominirala sve do 1850. godine, svet je u geografskom smislu bio predstavljen evropocentrično (sa evroazijskom i afričkom kontinentalnom masom u središtu i američkom na njenoj periferiji). Okolnosti su se promenile posle pobede SAD u ratu s Meksikom, otkrića Kalifornije i Zapadne obale s nalazištima zlata, zatim okončanjem Građanskog rata i kupovinom Aljaske od Rusije, kada su dotadašnje karte zamenjene kartama u ekvidistancijalnoj projekciji. Tako je deterministički sugerisan globalni američki geopolitički značaj, ne samo u umerenom klimatskom pojasu, nego i posredstvom Aljaske, unutar subpolarnih i polarnih prostora Severne hemisfere, u kojima su do tada bile etablirane Rusija i Kanada.
Prve decenije 20. veka nagoveštavale su američke geopolitičke ambicije izvan područja tradicionalne interesne sfere kao što je Latinska Amerika. Ovde je reč o nastojanjima jedne moćne interesne grupe da postepeno preuzme dominaciju u samim SAD. U vezi s tim, od posebnog značaja bio je Akt o formiranju Banke federalnih rezervi koji je 1913. godine potpisao predsednik Vilson. Kritičari ističu da je ovim aktom Amerika ne samo izgubila monetarni suverenitet, prepuštajući štampanje dolara međunarodnim bankarima, nego i mogućnost da samostalno kreira spoljnu politiku u skladu sa svojim državnim interesima. U takvoj društvenoj atmosferi nastala je, u vrhovima američke političke i društvene elite, podela na idealiste i realiste. Njihovo zajedničko obeležje bio je antiizolacionizam, ali su se razlike ispoljavale u načinu sprovođenja ovakve politike i modelima prevazilaženja otpora u samoj Americi.
Poznati geograf Ajzea Baumen bio je tipičan predstavnik idealističke struje koja se formirala pod uticajem naučnika Elen Simpl i Ričarda Hartšorna, kao i na osnovu političko-geografskih shvatanja proisteklih iz geografskog determinizma i horologizma. U kapitalnom delu Priroda geografije, Hartšorn je geopolitiku definisao kao „geografiju upotrebljenu u posebne svrhe koje se nalaze izvan potrage za znanjem“, dok je politički geograf D. Vitlzi geopolitiku odbacivao kao „dogmu… veru da država ima nasledno pravo na svoje mesto pod suncem“. Konačno, politikolog Edmund Volš se 1944. godine zalagao za američku geopolitiku koja će biti utemeljena na univerzalnim vrednostima morala i međunarodne pravde, iz čega proističe njegovo stanovište da ona predstavlja „kombinovano proučavanje društvene geografije i primenjene političke nauke“, a što je obeležje još iz doba Aristotela, Monteskjea i Kanta.
Baumen se 1917. godine uključio u tim predsednika Vilsona podržavajući njegova načela preuređenja svetskog poretka, prvenstveno Deklaraciju u četrnaest tačaka. On je američku spoljnu politiku zasnivao na postulatima antiizolacionizma, liberalne demokratije, samoopredeljenja naroda, internacionalizmu, miroljubivosti, dobrosusedstvu, nenasilju i nehegemonizmu. Reč je o sistemu vrednosti iz „američke imigrantske civilizacije“, koju je bilo veoma teško nametnuti na evropskom kontinentu koji karakteriše autohtonistička civilizacija unutar koje su se vodili bezobzirni ratovi za životni prostor. Baumen je, kao neformalni „državni geograf“, američku pregovaračku poziciju zasnivao na zaključcima projekta Istraživanje, iza kojeg je stajao tim naučnika. Ovaj tim odigrao je ključnu ulogu prilikom kreiranja granica južnoslovenske države i Poljske. Posle završetka rata, idealistička struja je neformalne kanale uticaja na zvaničnu američku politiku ostvarivala preko Saveta za inostrane poslove (od 1921. godine) i časopisa Forin afers (od 1922. godine).
Projekcija o novom svetu
Baumen je neposredno posle završetka Velikog rata objavio najznačajnije delo Problemi novog sveta u političkoj geografiji (1921). Reč je o svesci stručnih radova u kojima je obrazložio svoju naučnu doslednost, nepristrasnost i jedno realistično sagledavanje međunarodnih odnosa. Ova knjiga izazvala je velike reakcije u Nemačkoj, pa se u vezi s njom pojavila revizionistička edicija Moć i zemlja čiji su autori Karl Haushofer i njegovi saradnici. Zanimljivo je da su Baumen i ostatak američke akademske javnosti od tog perioda sve do sredine Drugog svetskog rata pasivno posmatrali ne samo izazove nemačke geopolitike u teorijskom i metodološkom pogledu, nego i njene vojne, teritorijalne i genocidne manifestacije u centralnoj, istočnoj i jugoistočnoj Evropi. Ove okolnosti su se promenile tek 1942. godine kada je Baumen objavio članak Geografija naspram geopolitike i to kao reakciju na optužbe nemačke propagande koja je, u prvim ratnim godinama, isticala američko poreklo geopolitike, a lično Baumena opisivala kao „američkog Haushofera“.
U pomenutom tekstu, Baumen se oštro obračunao sa Hitlerovim režimom i nacističkom zloupotrebom geopolitike, ali i šire, s nemačkom državnom idejom i geopolitičkim načinom mišljenja. Već na početku članka uspostavio je analogiju o dobrim Amerikancima i lošim Nemcima i na osnovu jedne izgrađene manihejske predstave izrekao niz fundamentalnih zaključaka. U članku je istakao da su američki ekvivalenti: politička geografija i njena nedvosmislena naučnost, pouzdanost, realnost i racionalnost, zatim individualna prava i demokratija, koja nije nametnuta u bilo čije ime i u bilo koje svrhe, potom dobrosusedska politika, međunarodna saradnja itd. Nasuprot tome, nemačku geopolitiku je opisivao kao „iluzornu, smešnu pseudonauku koja predstavlja iskrivljen pogled na istorijske, političke i geografske odnose u svetu i njegovim delovima“, a zatim kritikovao kult države kao organizma, potom nasilje prema pojedincu, politiku pokoravanja suseda i uopšte nemačku ratnu politiku koja nije samo posledica Versaja, već i političko-filozofskog načina razmišljanja i ambicija starih dvestotinak godina.
Ipak, pronicljivijom analizom ovog članka nije teško uočiti da je Baumenov otklon od geopolitike više retorički nego suštinski (M. Stepić), odnosno da su iza njegovog mimikrijskog skrivanja iza geografije sadržani geopolitički stavovi tipični za idealističku struju za koju su SAD „univerzalni model za ceo svet“. Mada je ceo ogled reaktivnog sadržaja, čak i u njemu, Baumen nevoljno priznaje postojanje američke geopolitike koja se zapravo iz Nemačke preselila na tlo Amerike, pa je ta istorijska okolnost praktično „primorala“ Amerikance da napuste dotadašnju izolacionističku politiku i svoje buduće obaveze definišu kao opštečovečanske.
Baumenov geopolitički diskurs je nedvosmislen pre svega po tome što Nemačku ne identifikuje samo kao ratnog rivala, nego prvenstveno kao kontinentalnu silu. On američke dobre namere povezuje s realističkim pristupom i saradnjom u međunarodnim odnosima, dok nemačke loše namere veže za ideologiju rasizma, a zatim za osvajanje životnog prostora sa prirodnim resursima, sa tržištima, kontrolom saobraćajnih koridora i strateških tačaka, pozivajući se pritom na O. Mula i njegovu Političku geografiju. Za razliku od nemačkog širenja životnog prostora koje podrazumeva i fizičku kontrolu, Baumen kao ključni američki cilj označava proširenje ekonomskih i komercijanih interesa, zatim prodor u još neosvojena tržišta i kontrolu ključnih saobraćajnica, a radi stvaranja jednog „komercijalnog globalnog prostora“. Dakle, ni Baumen ne isključuje fizičko osvajanje teritorija i njihovu kontrolu, ali tu okolnost nastoji da opravda karakterističnim američkim svetonazorima.
Već smo istakli da je u američkoj spoljnoj politici pored tzv. idealista postojala i druga realistička struja, čiji je najizrazitiji predstavnik bio Nikolas Spajkman. Ova struja nije posebno verovala u sposobnost Amerike da širi univerzalne vrednosti širom sveta, već je smatrala da su pitanja važnosti geografskog prostora, njegovog osvajanja, kontrole i korišćenja i dalje ostala aktuelna. Realisti su se u svojim teorijama pozivali na zaključke admirala Mehena o američkoj pomorskoj moći i dominaciji ove države nad okeanskim plovnim putevima, uočavajući sve veći značaj Središnjeg okeana u odnosu na tzv. Središnju zemlju o kojoj je pisao Mekinder. Za njih je britansko-američka osovina predstavljala predložak za pariranje kopnenoj moći Nemačke, Rusije i Kine, a kontrola oboda Evroazije neophodan preduslov svetske nadmoći. Iz takvog pogleda na svet nastao je pojam Rimlanda koji je Spajkman prvi put pomenuo u radu Geografija mira (1943), uz napomenu da je teorijsku artikulaciju Rimlanda nagoveštavao u člancima Geografija i spoljna politika (1938) i Geografski ciljevi u spoljnoj politici (1939), ali i u delu Američka strategija u spoljnoj politici (1942). U ovim radovima, Spajkman se bavio uticajem geografskih činilaca na međunarodne odnose, zatim globalnim geostrategijskim položajem SAD i teorijskom osnovom geopolitičkog ustrojstva sveta koja se može označiti kao marginalistička.
Savet za inostrane poslove
Baumen je kao savetnik predsednika Vilsona imao veoma važnu ulogu na Mirovnoj konferenciji 1918. godine, da bi ubrzo posle rata bio prvi direktor Saveta za inostrane poslove (od 1921). Sve do danas, SIO je uključen u donošenje najznačajnijih američkih spoljnopolitičkih odluka i postao je jedna vrsta neformalnog debatnog kluba na kojem se raspravlja o najvažnijim temama. Od početka osnivanja članovi Saveta su isključivo Amerikanci, ali je praksa ove organizacije bila da poziva i eminentne sagovornike iz drugih delova sveta. Mada je prilikom osnivanja zamišljen kao privatna nevladina organizacija, veoma brzo izrastao je u kadrovski regrutni centar za najviše državne funkcije, uključujući i instituciju američkog predsednika. Nije nikakva tajna da su finansijeri SIO najbogatije bankarske kuće, kao i da je uspostavljanje „novog svetskog poretka“ kojim bi upravljala svetska vlada dugoročni programski cilj.
SIO je odmah posle okončanja Prvog svetskog rata razmatrao brojna pitanja, od kojih su ekonomski i finansijski problemi imali prioritet. Velika kriza koja se ubrzano širila nametnula je kao temu i budućnost američke spoljne politike, uz poseban akcenat na način prevazilaženja izolacionizma u samim SAD. Posle desetogodišnje debate (1923-1933) održana je konferencija Pro i kontra nacionalne samodovoljnosti (mart 1933.) na kojoj su usvojeni stavovi koji su označili kraj izolacionističke ere. Naredne godine, istoričar Č. Bird je objavio knjigu Otvorena vrata u kojoj je izložio strategiju investicija, liberalizaciju trgovine, uspostavu demokratskih režima u kapitalističkim državama, ali i rušenje kolonijalizma, čime je zadat konačni udarac Britanskoj imperiji. Tako su stvorene pretpostavke da se centar „talasokratije“ premesti iz Londona na drugu stranu obale Atlantika. Predsednik Ruzvelt je nakon toga u krug najbližih saradnika uključio najistaknutije članove Saveta za inostrane poslove.
Svega nekoliko dana posle nemačkog upada u Poljsku 1. septembra 1939. godine, SIO je u najstrožoj tajnosti pristupio izradi Studije o ratu i miru, uz angažman velikog broja naučnika. Savet je prilikom izrade ove studije pošao od pretpostavke da u vreme jačanja nacionalizama kao prirodne posledice nacističke agresivne politike, SAD moraju izbeći klasične imperijalne metode i promovisati politiku integracija unutar velikih prostranstava. Kada je Sovjetskom Savezu 1. januara 1942. godine priznat status velike sile, članovima SIO postalo je jasno da ne postoji mogućnost ostvarenja ideje o svetskoj vladi, pa se pristupilo izradi Povelje UN – osnivačkog akta nove svetske organizacije koja je zamišljena da funkcioniše na principima suverenosti država i zabrani mešanja u njihove unutrašnje poslove. Uspostavljanje Saveta bezbednosti UN u redovima SIO shvaćeno je kao nužan kompromis i prelazna faza do formiranja svetske vlade.
U maju 1942. godine unutar SIO vodile su se rasprave o tome kako ograničiti posleratni uticaj Sovjeta. Tada se došlo na ideju o formiranju jedne istočnoevropske federacije koja bi obuhvatila područje od Baltika do Jadrana, a u okviru koje bi države bile okupljene u carinsku uniju, s jednom centralnom bankom i trasnportnim sistemom. U okviru ovog plana SAD su 24. jula 1942. godine u Vašingtonu potpisale Preliminarni ugovor s jugoslovenskom kraljevskom vladom, koji je podrazumevao uzajamnu pomoć u vođenju rata protiv agresije, i u kojem je odbrana Jugoslavije od agresije definisana „kao vitalna za odbranu SAD“. U ovom dokumentu posebnu pažnju privlači američko pominjanje kontrole moravsko-vardarske doline kao područja od najvišeg bezbednosnog interesa za SAD u Evropi. Zanimljivo je da je ovaj ugovor revitalizovan posle Rezolucije IB 1948. godine, kao i da je bio ključan preduslov za američku podršku Jugoslaviji posle njenog isključenja iz lagera socijalističkih država.
SIO je uticao i na odluku predsednika Trumana o upotrebi atomske bombe u Hirošimi i Nagasakiju. Tim povodom, u aprilu 1945. godine Truman je oformio osmočlani Privremeni komitet za eventualnu upotrebu atomske bombe, u okviru kojeg su petorica članova, uključujući ministra rata H. Stimsona, bili članovi Saveta. Ovaj komitet se bezrezervno založio za upotrebu atomske bombe na kraju rata, s uverenjem da će ona „impresionirati svet i učvrstiti dominantnu ulogu Amerike“.
Posle završetka Drugog svetskog rata SIO je nastavio započete aktivnosti. Projekcija odnosa snaga u Evropi sadržana u Studiji o ratu i miru nije se u potpunosti ostvarila. Naime, prodor Crvene armije ka istočnoj i centralnoj Evropi, stvorio je novu situaciju i nametnuo potrebu redefinisanja američke strategije u Evropi. Utisak je da je u radu Saveta prevladala struja realista predvođena diplomatom Kenanom, autorom Strategije obuzdavanja Sovjetskog Saveza, a koja je u osnovi bila zasnovana na Spajkmanovoj Rimland-koncepciji.
Razume se da je u vreme Hladnog rata bilo izvesnih prilagođavanja ove koncepcije s realijama tadašnje međunarodne politike. SIO je bio primoran da ovu strategiju prilagođava i zbog kriza unutar samog kapitalističkog sistema, a što je šezdesetih godina u Americi i zapadnoj Evropi uzrokovalo masovna socijalna nezadovoljstva. Zbog toga je Savet zauzeo prividno fleksibilniji odnos u odnosu na suparničke komunističke države, nudeći određene vidove saradnje (model konvergencije, prim. autora). Krajem sedamdesetih, SIO je doneo odluku o promeni strategije u odnosu na Sovjetski Savez i to na taj način što se s modela statičnog bipolarizma prešlo na model „prikrivenih akcija“ – prvenstveno u Evropi kroz uključenje Rimokatoličke crkve u svetsku politiku. Drugi kraj „evroazijskih klešta“ na Dalekom istoku podrazumevao je jednu vrstu kompromisa s komunističkom Kinom kojoj je ponuđeno da postane deo „svetskog privrednog sistema“. Sve je to doprinelo dodatnom pritisku na SSSR i posledično dovelo do, na poznati način, okončanja Hladnog rata.
Neoidealizam
Posle završetka Hladnog rata unutar američkih društvenih elita obnovljena je podela na idealiste i realiste. Manifest idealističke struje bio je Fukujamin ogled Kraj istorije i poslednji čovek (1992). U ovom delu on se oslanjao na misaono nasleđe Platona, Aristotela i Kanta, koje, razume se, selektivno tumači i prilagođava unapred zadatom konstruktu o planetarnom trujumfu liberalne demokratije, kao nekakvom logičkom završetku istorije.
Svoju ružičastu perspektivu svetske politike ovaj autor je definisao uspostavljanjem nove globalne geopolitičke dihotomije u kojoj postoje dva antipoda: savez liberalnih demokratija koje žive u nekakvom „postistorijskom svetu“ i ostatak nedemokratskih država koje još uvek obitavaju u „istorijskom svetu“. Uloga SAD u takvoj konstelaciji snaga je da koriste instrumente tržišne privrede i ekonomske liberalizacije kako bi proširile areal liberalnih demokratija. Tako će, prema Fukujami, stara realpolitika nestati, a glavna globalna međuosa delovanja postaće ekonomija.
Istina, ovaj autor nije isključivao pojavu ratnih dejstava u svetu, ali ih je vezivao uglavnom za područje tzv. istorijskog sveta, dok je moguće konflikte na relaciji demokratski–nedemokratski svet vezivao za obrazac prihvatanja ili neprihvatanja liberalnih vrednosti.
Kao što je poznato, Fukujamin ogled izazvao je velike polemike u Americi, ali i ostatku sveta. Osim kritičara njegove koncepcije o kraju istorije, a koji uglavnom potiču iz redova realista (Hantington, Kapčan, Miršajmer), ova studija delovala je podsticajno na određeni krug autora sličnih neomondijalističkih usmerenja (Atali, Lutvak, K. Santoro). Reč je zapravo o nastojanjima da se posle okončanja Hladnog rata reafirmišu one idejne postavke o kojima je na početku veka pisao Ajzea Baumen, ali iz perspektive novih univerzalija (ljudska prava, COVID-19) koje zakonomerno urušavaju poredak zasnovan na suverenim državama u korist jednog neformalnog „globalnog autoriteta“ koji je emanacija koncepta svetske vlade.
Milorad Vukašinović je srpski novinar i publicista. Autor je knjiga „Suočavanja-izabrani razgovori” (2003), „Trenutak istine” (2006), „U tamnom srcu epohe” (2010), „Rat za duše ljudi” (2011) i „Misliti prostorno” (2021). Ekskluzivno za Novi Standard.
________________________________________________________________________________
LITERATURA:
- Smilja Avramov, Trilateralna komisija, LDIJ, Novi Sad 2000;
- Milomir Stepić, Geopolitika. Ideje, teorije, koncepcije, Institut za političke studije, Beograd 2016;
- Milorad Vukašinović, Globalna perestrojka, SAJNOS, Novi Sad 2022.
Naslov i oprema teksta: Novi Standard
Izvor Novi Standard
Naslovna fotografija: Andrew Stutesman/Unsplash
BONUS VIDEO:
