Dana 30. septembra 2016. započeli su formalni pregovori o stvaranju zone slobodne trgovine između Srbije i Evroazijske ekonomske unije. Pregovori su nastavljeni tokom čitave 2017. godine, a indikacije napretka dao je Marko Čadež, predsjednik Privredne komore Srbije, tokom svog učešća na Međunarodnom ekonomskom forumu u Sankt Peterburgu. Ovaj novi sporazum o slobodnoj trgovini trebalo bi da zamjeni starije bilateralne sporazume o slobodnoj trgovini koje Srbija ima sa Ruskom Federacijom, Belorusijom i Kazahstanom te otvori tržišta Jermenije i Kirgistana za srpske proizvode.
Vijetnam je ilustrativan primjer koristi koju može donijeti sporazum o slobodnoj trgovini sa EAEU. Sporazum o slobodnoj trgovini između zemalja EAEU i Vijetnama stupio je na snagu 5. oktobra 2016. Deset mjeseci kasnije, izvoz roba iz zemalja Unije u Vijetnam povećao se za 32 odsto u odnosu na isti period 2015-2016. Uvoz vijetnamskih proizvoda od strane EAEU porastao je za 28 odsto. Prema riječima Dmitrija Medvedeva tokom njegove posjete Jerevanu, u periodu od januara do avgusta 2017, međusobna trgovina između zemalja članica Evroazijske ekonomske unije porasla je za 28 odsto, posebno u sektorima industrije, poljoprivrede te transporta ljudi i roba.
Bez rezerve treba istaći da se i EAEU susreće sa problemima, no takođe treba imati na umu da ova organizacija postoji tek tri godine i da su poteškoće prilikom ovakvih višedimenzionalnih projekata neminovne. S obzirom na to da je EAEU uključena u pregovore s drugim zemljama, kao što su Indija, Singapur, Izrael i Iran, saradnja Beograda sa evroazijskim blokom ima potencijal da osnaži prisustvo i razvije ugled srpske robe i kompanija na brzorastućim tržištima ASEAN-a i drugih azijskih zemalja. Pored toga, jednom postignut, sporazum sa EAEU će osigurati srpskim firmama mogućnost stvaranja zajedničkih preduzeća sa kompanijama iz EAEU, slično kao što su to učinile firme iz Vijetnama.
U 2016. godini, Ruski savet za međunarodne poslove objavio je rad koji se odnosio na zonu slobodne trgovine između Srbije i EAEU. Ovaj dokument nudi tri moguća scenarija razvoja. U prvom, Srbija prati jednostran evropski vektor razvoja i odbija sporazum o slobodnoj trgovini sa EAEU. Drugi scenario vidi Srbiju i Evroazijski ekonomski savez kao privremene saveznike. Srbija će sklopiti sporazum o slobodnoj trgovini sa evroazijskim blokom i izvlačiti koristi iz ovog sporazuma, sve do trenutka ulaska u EU.
Nakon pridruživanja Evropskoj uniji, evroazijska integracija izgubiće svoj značaj. Treći scenario, i najoptimističniji za Beograd, predviđa Srbiju kao most između Evrope i Evroazije. Ovakav razvoj događaja pruža Srbiji uslove za raznovrsnu i multilateralnu saradnju i sa evropskim i sa azijskim zemljama i političkim blokovima, korisno djelujući kako na ekonomski tako i na sigurnosni položaj zemlje. Istovremeno, ovakva situacija pruža mogućnost Srbiji da i dalje zadrži svoju neutralnost, što je dodatna prednost.
UPITNA STAZA PRISTUPA EVROPSKOJ UNIJI
Za razliku od mogućnosti koje sporazum o slobodnoj trgovini sa EAEU donosi, proces pridruživanja Srbije EU, pogotovo Poglavlje 30, koje se detaljno bavi obavezama vezanim za vanjsku politiku EU, sputava Srbiju, primoravajući je da na sopstvenu štetu uskladi svoju vanjsku politiku sa onom EU. Prema riječima analitičara Foruma ekonomista Borislava Borovića, Srbija ostaje jedna od rijetkih zemalja bez analize troškova i koristi od pristupanja EU i samim time, mi kao društvo, smo i danas bez uvida u prednosti i mane koje nastaju kao rezultat ovoga procesa.
U svijetlu ove činjenice, mogućnost da je Srbiji bolje izvan Evropske unije ostaje punovažno gledište. Međutim, poznato je da će Srbija, nakon zatvaranja Poglavlja 30, biti primorana da se povuče iz svih sporazuma o slobodnoj trgovini koji su trenutno na snazi, kao što je CEFTA, sporazum o slobodnoj trgovini sa Rusijom, Turskom, Belorusijom i Kazahstanom. Jedini SZT koji će preostati jeste onaj sa EU.
Još jedno važno pitanje koje se odnosi na Poglavlje 30 je problematika sankcija protiv Rusije. Srbija je jedna od rijetkih zemalja u Evropi koja 2014. nije uvela sankcije Ruskoj Federaciji. Trenutni stav Srbije ima veoma jaku podršku naroda, te se pokazao korisnim za Srbiju u oblastima trgovine i ekonomije. To bi se moralo promijeniti ako Beograd zaključi pregovore sa EU ili čak zatvori navedeno poglavlje. Svi uslovi iz ovog dijela pregovora o pristupanju nisu u interesu Srbije, s obzirom na to da će, ukoliko budu provedeni, imati negativne ekonomske i političke posljedice.
Izveštaj za 2016. godinu, izrađen od strane Republičkog zavoda za statistiku, pokazuje da od ukupne ekonomske razmjene Srbije, 64,4 odsto otpada na razmjenu sa članicama EU, dok se ostatak uglavnom odnosi na ostale partnere sa kojima Srbija ima sporazum o slobodnoj trgovini. Ako uzmemo u obzir ove činjenice, negativni efekti za srpsku privredu izgledaju neizbježni. Upitno je da li je dalje integracija u ekonomski sistem EU korisna za Srbiju, s obzirom na to da bi takav postupak izazvao samo veću zavisnost od EU, čime bi se ograničio diplomatski manevarski prostor i ugrozila ekonomska i politička sigurnost, te suverenitet Srbije. Diverzifikacija izvoznih i uvoznih partnera, kojom bi bila smanjena efikasnost mogućeg političkog pritiska, u najboljem je interesu Srbije.
Evropska unija, odana svojoj često iskazanoj politici dvoličnosti, već nekoliko godina insistira, posebno u oblasti energetike, na raznolikosti partnera, no istovremeno bi da Beogradu ukloni tu istu mogućnost. Štaviše, Njemačka, najvažnija zemlja u okvirima EU, nema rezervi po pitanju saradnje sa Rusijom u okvirima projekta „Sjeverni tok“. Ovaj primjer pokazuje da čak i zemlje članice Evropske unije vode računa o sopstvenim interesima te djeluju u skladu sa njima. Srbija ne bi trebalo da čini ništa manje.
Još važnija jeste tematika budućnosti same EU u svijetlu Bregzita i društveno-političkih promjena koje su zahvatile Evropu. Upitno je koliko je mudro insistirati na političkom cilju, starom skoro dvadeset godina, kada je sama struktura međunarodne zajednice podvrgnuta brzim promjenama. Upitnost ovakve politike još više je naglašena nedavnom izjavom predsjednika Evropske komisije, Žan-Kloda Junkera, koji je istakao da je pogrešno predstaviti kako je Evropska komisija rekla da Srbija i Crna Gora moraju biti u EU do 2025. godine.
To je indikativni datum i ohrabrenje, tako da ove zemlje rade snažno i prate taj put. I sama strategija Evropske komisije, objavljena u februaru 2018, navodi 2025. kao godinu mogućeg pristupanja, pod uslovom da se najotpimističniji scenario ostvari čime se, u suštini, eventualno pristupanje Srbije produžava u nedogled i kao politički cilj gubi na privlačnosti, posebno kada se uzme u obzir cijena koju to pristupanje nosi.
MIŠLjENjE NARODA
Istraživanje javnog mnijenja u Srbiji iz 2015. godine pokazalo je jasan pad podrške evropskim integracijama, s jedne strane, te povećanje podrške saradnji sa Rusijom i drugim azijskim zemljama, sa druge strane. Procenat onih koji su zastupali EU integracije pao je sa 76 odsto u 2009. na 49 odsto u 2015. godini, dok je broj onih koji takve procese nisu podržali u istom periodu porastao sa 19 na 44 odsto.
Interesantno je da je 35 odsto onih koji bi glasali protiv pristupanja EU ,,ne dijeli vrijednosti koje EU integracije donose“, 20 procenata ispitanika je umorno od ,,pritisaka koje Srbija trpi kako bi ušla u EU“, dok 32 odsto navodi primjere „Grčke i Španije kao dokaz da članstvo u EU neće donijeti ništa dobro Srbiji“. Za razliku od EAEU, Evropska unija nije samo ekonomski blok, već i politički i ideološki projekat koji zanemaruje nacionalne posebnosti i tradicije onih koji bi se pridružili.
Istraživanje se dotaklo pitanja samog Kosova i Metohije. U slučaju gdje se od Srbije traži priznanje Kosova, 57 odsto ispitanika je odgovorilo da Srbija treba odbiti, makar to značilo ostanak van EU. Oko 94 odsto ispitanika je izrazilo mišljenje da je u najboljem interesu Srbije održavanje jakih veza sa Rusijom. Kina je na drugom mjestu, sa 89 procenata, dok je Njemačka treća sa 80. Ograničeni u odabiru na samo jednu zemlju, 63 odsto ispitanih izabralo je Rusiju kao najpovoljnijeg partnera.
Iz rezultata istraživanja uočeno je par trendova. Jedan od njih je sada već tradicionalna narodna podrška saradnji sa Ruskom Federacijom i organizacijama koje vodi, kao što su EAEU i ODKB. Drugi trend je rastući evroskepticizam unutar srpskog društva. Ovo nije toliko rezultat ekonomskih politika EU, koliko rezultat neobjektivnog pristupa pitanjima nacije, pravde, društva i politike na Balkanu od nestanka Jugoslavije.
Suverenitet Srbije i sigurnost srpskog naroda, posebno onog dijela koji živi u okupiranoj pokrajini Kosovo i Metohija, politička su pitanja koja daju dodatnu težinu ekonomskim motivima za pridruživanja bilo EU ili EAEU. Jasna podjela po ovom pitanju se primjećuje između Evropske unije sa jedne strane, te Rusije i Kine sa druge. Predviđanja pokazuju da bi Srbija možda mogla postati članica EU do 2025. ili čak 2030. godine. Naglasak na možda. Kako se Srbija približava eventualnom članstvu u Evropskoj uniji, ostaje nepoznato kakve će biti poslijedice takve odluke i da li je takav politički potez od koristi za srpsku državu.
Da li će Srbija biti primorana da prizna Kosovo i dozvoli njegov pristup UN-u? Francuski ambasador u Srbiji, Mondoloni, 21. januara 2018. je ponovio da ne može biti evropske integracije Srbije bez, kako ga je on eufemistički nazvao, sporazuma o Kosovu. Srpsko stanovništvo snažno se protivi tome, s obzirom da bi direktno ili indirektno, prisilno ili svojevoljno priznavanje Kosova od strane Srbije legitimisalo agresiju NATO-a na Jugoslaviju 1999. godine.
Međutim, sada je jasno da Evropska unija više nije jedini nadnacionalni projekat. Kako organizacije poput Evroazijske ekonomske unije počinju aktivnije da djeluju, nudeći ekonomsku saradnju bez ideološkog i političkog prtljaga, EU bi se mogla naći u položaju zastarjelog koncepta opterećenog složenim skupom zakona i borbom za prevlast između nadnacionalnih institucija same unije i nacionalnih vlada. Ova borba već je očigledna u sporu između Višegradske grupe i Brisela oko pitanja migranata, te između Brisela i Poljske po pitanju pravosudnih reformi. Ako se nastave suočavati sa pritiscima iz Brisela koji podrivaju nacionalne interese, čak i članice EU možda započnu potragu za fleksibilnijim alternativama međunarodne saradnje.
Ne gubeći iz vida da svaki politički akter ima interese, jasno je koji pristup saradnji je korisniji za samu Srbiju. Dok Evropska unija nastoji da integriše zemlje kroz složen sistem zavisnosti i prenosom nacionalnih prerogativa na nadnacionalni nivo, Evroazijska ekonomska unija je fokusirana na ekonomiju i vođena principom suverene jednakosti država, potrebom za bezuslovnim poštovanjem vladavine ustavnih prava i slobode čoveka i građanina. Suočena sa nizom domaćih izazova, Srbija bi, ograđivanjem od bilo kakve trajne obaveze, kao što je članstvo u EU, sebi osigurala više slobode prilikom rješavanja domaćih pitanja, te mogućnost saradnje sa širim spektrom partnera na međunarodnom nivou.
