Tokom 1970-ih godina 20. veka dogodile su se fundamentalne promene u međunarodnoj politici – preciznije u odnosima dva suprotstavljena bloka i dominantnih supersila SAD i Sovjetskog Saveza. Tadašnja kriza oba društvena modela – kapitalizma i komunizma – nametnula je potrebu za uspostavljanjem jedne vrste detanta u međusobnim odnosima, čiji je idejni tvorac bio čuveni Henri Kisindžer. U pojmovniku međunarodnih odnosa, diplomatije, geopolitike i geostrategije, reč je o izrazu koji se koristi kako bi se naznačilo smanjenje zategnutosti u odnosima između država.
Predsednik Amerike Nikson je 1969. godine pokrenuo proces detanta u odnosima sa Sovjetskim Savezom. Tokom 1971. godine Kisindžer je boravio u Moskvi i posle mukotrpnih pregovora naredne 1972. godine potpisano je više sporazuma i dogovora o ograničenju strateškog naoružanja (SALT 1, ABM, BVC). Vrhunac ovakve politike je bilo potpisivanje Završnog akta iz Helsinkija 1975. godine, koji je obuhvatao važne principe u odnosima Zapada i Istoka: nemešanje u unutrašnje stvari suverenih zemalja, zabranu pretnje silom ili njene upotrebe radi promene državnih granica, obavezu miroljubivog rešenja konflikata, stvaranja međusobnog poverenja na vojnom planu. Na taj način obe supersile su još jednom formalizovale svoje interesne sfere na tlu hladnoratovski podeljene Evrope.
Pod uticajem „strategije detanta” dogodilo se izvesno otopljavanje odnosa na Starom kontinentu između dva suprotstavljena bloka. Predvodnik ovakve orijentacije bio je tadašnji zapadnonemački kancelar Vili Brant koji je u okviru svoje Nove istočne politike (Neue Ostpolitik) nastojao da normalizuje odnose sa Sovjetskim Savezom i Istočnom Nemačkom. Sa stanovišta atlantističkih interesa u Evropi posebno podozrenje izazivao je tzv. Bazični sporazum (ratifikovan 1973. godine) koji je omogućio razmenu „stalnih predstavnika” između dve Nemačke, ali i pravnu osnovu za kasnije finansijske pozajmice koje su iz Bona upućivane ka Berlinu. Sredinom 1970-ih godina je otpočeo i veliki privredni uspon Zapadne Nemačke, koji je uglavnom bio zasnovan na uvozu gasa i drugih jeftinih energenata iz Sovjetskog Saveza, a što je ugrožavalo interese „atlantističkog kluba” u Evropi koji je u svemu tome video obnovu „potencijalne Mitelevrope”.
Zanimljivo je, takođe, da je diplomatija Vatikana imala svoje viđenje Nove istočne politike, koja je posle miroljubive faze i dijaloga s komunističkim vlastima od 1978. godine evoluirala u „model prikrivenih akcija” čiji je cilj bila totalna destrukcija komunističkog bloka. Predvodnik ovakve politike bio je papa Jovan Pavle II koji je u ostvarenju ovog koncepta postigao punu saglasnost s vrhovima tadašnje američke administracije. Vrhunac ovakve saradnje bio je kasniji tajni sporazum koji je papa Vojtila postigao s predsednikom Reganom (1983) kada je konačno srušen „jaltski poredak” u Evropi. Svi potonji događaji, pa i razaranje SFRJ i SSSR početkom 1990-ih godina prošlog veka, bili su na fonu jedne ovakve orijentacije.
Novi evropski identitet
Malo je poznat podatak da je, uoči formalnog razaranja Sovjetskog Saveza i SFRJ, u Tokiju od 21. do 23. aprila 1991. godine održana konferencija Trilateralne komisije (neformalne privatne inicijative koja oličava atlantske interese – prim. autora) na temu „novog evropskog identiteta” posle okončanja Hladnog rata. Na ovom samitu većina članova „evropskog ogranka” Trilaterale opredelila se za koncept podele Evrope „na rimski i vizantijski deo”, odnosno uspostavljanje jednog „kulturno-civilizacijskog limesa” koji je podrazumevao strogo razgraničenje katoličko-protestantskog i pravoslavnog sveta.
U teorijskom smislu ovu koncepciju je za potrebe organizacije osavremenio Hantington koji je u intervjuu jednom nemačkom listu još 1996. godine, dakle tri godine pre NATO agresije na SRJ, jasno ukazao „da se Evropa završava tamo gde počinju pravoslavlje i islam”. Mada ne posedujemo konkretna saznanja, veoma je indikativno da se proces podele interesnih sfera u posthladnoratovskoj Evropi odvijao upravo po zaključcima ove konferencije. Na taj način srušena je ideja o geopolitičkoj emancipaciji Evrope od američkog uticaja, uz otvorenu saglasnost Vatikana i dela evropskih političkih elita. Za razmatranje naše teme „ukrajinskog graničnika” reč je o odlukama kojima je suštinski legitimisana ideja preuređenja dotadašnjeg područja „Istočne Evrope” u zonu ekskluzivnih američkih interesa, a koja se odvijala pod izgovorima „dekolonizacije ruskog istorijskog prostora”.
Odmah posle formiranja nezavisne Ukrajine (1991) otpočeo je proces nezapamćenog društvenog i duhovnog inženjeringa koji je imao izrazito antiruska obeležja. Francuskinja Katrin Orel s pravom ukazuje na ulogu svetske zakulise u „preporodu ideje Srednje Evrope” koja je na području nekadašnje sovjetske interesne sfere poslužila kao mehanizam koji je protivrečio ne samo ruskim interesima, nego i predstavljao svojevrstan kulturni model za razbijanje „globalizatorskog naziva Istočna Evropa”.
Čini se posebno interesantnom tvrdnja francuske teoretičarke da je pozivanje na geografsku pripadnost kod Čeha, Poljaka, Mađara, baltičkih naroda, a danas Ukrajinaca, stvorilo jedno „osećanje superiornosti” u odnosu na Rusiju i logičke pretpostavke za približavanje ovih naroda Zapadu. Zanimljivo je da je posle okončanja Hladnog rata iz geopolitičkog rečnika nestao ne samo pojam „Istočne Evrope” nego i pojam Istoka, koji se uglavnom identifikuje sa Rusijom kao izmišljenim simbolom nekakve hronične neslobode i totalitarizma. Tako zapadnoukrajinski pisac Jurij Andruhovič otvoreno priznaje „da je 1990-ih godina bila potrebna određena količina habzburške mitologije kako bismo pronašli alternativni model razvoja ukrajinske kulture” koji je, razume se, sasvim različit od većinski „rusofone Ukrajine” koja se prostire u središnjem i istočnom delu ove države. Na taj način Ukrajina je postala poprište nepomirljivog „sudara civilizacija” koji se trenutno odvija pred našim očima.
Rat protiv pravoslavlja
Kada je 24. februara 2022. godine predsednik Rusije Vladimir Putin naredio početak sprovođenja Specijalne vojne operacije u Ukrajini, ukazao je na tri suštinska cilja navedenog poduhvata. Podsetimo kao ključni ciljevi angažovanja u Ukrajini navedeni su:
- Demilitarizacija – radi zaštite bezbednosti ruskojezičkog stanovništva koje je na području Donbasa bilo izloženo kontinuiranim napadima od momenta državnog prevrata u Kijevu 2014. godine, zatim
- denacifikacija – kao fenomen koji je porodio rasistički odnos vrha ukrajinske vlasti prema rusofonom delu Ukrajine (zabrana upotrebe ruskog jezika i progon Ukrajinske pravoslavne crkve – Moskovskog patrijarhata) i
- dekomunizacija – koja je trebala da označi simbolički raskid s pojavom „kulturne inferiornosti” koja je sistematski nametana ruskom narodu od oktobra 1917. godine i koja je, na neki čudan način i pod drugačijim ideološkim izgovorima, preživela i u prvim decenijama posthladnoratovske ere.
Poznata istoričarka Natalija Naročnicka dešavanja na tlu Ukrajine označila je kao „egzistencijalni sukob” ili svojevrsni akt unutrašnje drame za svakog nacionalno svesnog pripadnika ruskog naroda, koji Ukrajinu doživljava kao područje rođenja „Prve Rusije” koja je primajući hrišćanstvo upravo na tom tlu preuzela i jednu veličanstvenu metaistorijsku misiju čuvara „Trećeg Rima”. Koristeći sintagmu o „egzistencijalom sukobu” ugledna naučnica je celokupnu situaciju definisala u skladu s najboljim tradicijama „ruske istoriozofije” po kojoj je prošlost moguće sagledati samo kroz prizmu duhovno-religijskih pojava.
Iz ove perspektive posmatrana „ukrajinska kriza” je zapravo kulminacija jednog procesa koji je povezan s jednom nevidljivom unutrašnjom transformacijom „kolektivnog Zapada” i njegovim vazda prisutnim „opštečovečanskim pretenzijama”. Reč je o procesu koji je nastao još sredinom 19. veka kada se na Zapadu pojavila „rusofobija”, koja je u osnovi proistekla iz osećaja „nepoznavanja i ravnodušnosti prema ruskoj kulturi”. Malo je poznat podatak da je u vreme Krimskog rata (1853-1856) u Americi bila veoma popularna biblija u kojoj se Rusija prikazivala kao zemaljsko ovaploćenje „mitskih bića Goga i Magoga” čija se pojava u odgovarajućoj eshatologiji vezuje za neprijatelje „božjeg naroda”.
Da ovakve koncepcije nisu za potcenjivanje svakako svedoče događaji koji se sistematski manifestuju na ukrajinskom tlu kao otvoreni „rat protiv pravoslavlja”. Mada je reč o starom istorijskom fenomenu pokušaja unijaćenja pravoslavnog življa, rat koji se do danas odvija protiv ruskog pravoslavlja sadrži sva obeležja doktrine „religioznog intervencionizma”, čiji je konačni cilj nasilna promena tradicionalnog kanonskog crkvenog poretka. Za razliku od ateističkog komunizma, danas se „rat protiv pravoslavlja” vodi pod izgovorom zaštite ljudskih prava i demokratije od navodno „agresivnog ruskog imperijalizma”. U svemu tome izrazito negativnu ulogu odigrala je Carigradska patrijaršija, koja je izdala nekakav tomos o autokefalnosti tzv. UPC – Kijevskog patrijarhata, ukidajući odluku iz 1686. godine kojom je Kijevska mitropolija predata na upravljanje Moskovskoj patrijaršiji.
Nova šahovska tabla
Egzistencijalni sadržaj „ukrajinske krize” posledica je i fundamentalnih promena u svetskoj politici koje su, kao što je istaknuto, otpočele pre nekoliko decenija. Reč je o koncepcijama koje se „suštinski razlikuju od regulisanja prirodnih ekonomskih i finansijskih aspekata globalizacije”. Naime, novi globalizam poslednje četvrtine 20. veka nastupao je pod maskom „međunarodne zajednice” koja je ograničena krugom privilegovanih država i ideologijom neoliberalizma, koja odbacuje sve religijske, nacionalne i kulturne veze unutar jedne nacionalne zajednice, a što podrazumeva urušavanje ne samo državnih suvereniteta i osnova međunarodnog pravnog i političkog poretka, nego i menja uobičajene predstave o procesima u jednom društvu (socijalni inženjering). Tako je krajem 20. i u prvim decenijama 21. veka nastao jedan „duhovni vakum” koji je posledica „ekonomskog demonizma i geopolitičkog mesijanizma atlantske civilizacije” – što je naročito uočljivo u današnjoj EU gde se kriza prvenstveno manifestuje u filozofskoj, a tek onda u ekonomskoj ravni.
Na strogo geopolitičkom planu ključna posledica rata u Ukrajini ispoljava se u procesu „konačnog razgraničenja Rusije od Zapada”. To podrazumeva talas kardinalnih promena u ruskoj ekonomiji čije je osnovno obeležje sve veće oslanjanje na nezapadna tržišta i sopstvene resurse (proizvodne i prirodne). Za mnoge autore značajan je proces „dedolarizacije svetskog finansijskog sistema” koji je najsigurniji simptom sveta buduće višepolarnosti. Svakako, najvažnija geopolitička pomeranja trenutno se dešavaju na Globalnom jugu (Bliski istok, Afrika) gde dojučerašnji američki sateliti (Saudijska Arabija) sve otvorenije okreću leđa projektu Paks amerikana. Pored nestanka „suverene Ukrajine”, sadašnji sukob će očigledno najviše koštati Evropu, dok je savez Rusije i Kine sasvim izvesna činjenica i osnova budućeg sveta multipolarnosti.
Konačno, rat u Ukrajini je dugo i temeljno pripreman. O tome je uostalom otvoreno pisao Zbignjev Bžežinski u znamenitoj Velikoj šahovskoj tabli (1996) u kojoj je isticao da se na području Ukrajine rešava pitanje da li će Rusija više ikada biti imperija, uz prognoziranu perspektivu njenog rasparčavanja. Upravo zbog postojanja ovakvih planova, za Rusiju je problem političke budućnosti Ukrajine od egzistencijalne važnosti, a kontrola nad obalama Azovskog mora i Crnog mora nametnula se kao primarni cilj „specijalne vojne operacije”. Razume se da protokom vremena slabe šanse za mirno rešavanje „ukrajinske krize” koja je prvenstveno posledica agresivne politike širenja NATO pakta na Istok, a čija je prva žrtva Evropa koja u sadašnjim okolnostima plaća najveću cenu proameričke politike svojih podaničkih struktura. Utisak je da se odluke o Evropi donete na sastanku jedne neformalne organizacije, još 1991. godine, na jedan brutalan način danas sprovode na tlu Ukrajine koja je postala svojevrsni graničnik u Velikom ratu kontinenta kao suštinskom sadržaju svetske istorije.
Milorad Vukašinović je srpski novinar i publicista. Autor je knjiga „Suočavanja-izabrani razgovori” (2003), „Trenutak istine” (2006), „U tamnom srcu epohe” (2010), „Rat za duše ljudi” (2011) i „Misliti prostorno” (2021). Ekskluzivno za Novi Standard.
________________________________________________________________________________
LITERATURA:
- Katrin Orel, Srednja Evropa: od ideje do istorije, Klio, Beograd 2012;
- Milorad Vukašinović, Misliti prostorno, SAJNOS, Novi Sad 2021;
- Milorad Vukašinović, Globalna perestrojka, SAJNOS, Novi Sad 2022.
Izvor Novi Standard
Naslovna fotografija: Christian Lue on Unsplash
BONUS VIDEO:
