Bilo je nečeg prilično poražavajućeg kad je, u trenucima očigledne ekonomske, političke i društvene bijede u njegovoj zemlji, Aleksandar Solženjicin, negdje u jesen 1998. godine, izašao sa svojom pomalo žalopojnom ali ipak proročkom zbirkom ogleda – Rusija u provaliji – i njenom prološkom tezom, zapravo strašnim priznanjem: Rusija je smrskana. Naravno, ostatak Solženjicinove obimom nevelike ali svojim političkim dometima otrežnjujuće zbirke eseja jesu precizne i dalekovide opservacije, ponegdje i smjernice ruskom političkom vrhu ali i običnom ruskom čovjeku, kojima autor pokušava da raščivija složenost ruskog pitanja na razmeđu milenijuma. Ili da, možda, odgovori na jedno drugo, još složenije, pitanje: kako se izvući ispod teških razvalina istorije? Poražavjuće – ne zato što okolnosti egzistencijalnog minimuma, politički porazi i sveopšta kriza u najvećoj državi svijeta nisu na svakom njenom prospektu bili vidljivi golim okom – već zato što, za razliku od rutinirane i učmale političke prakse narodnih deputata – Aleksandar Solženjicin progovara iz perspektive kulture. U tom smislu je ovo „konačno smo smrskani” u jesen, te 1998. godine, bilo toliko bolno: ako u Rusiji postoji išta superiornije od njenih običnim ljudskim umom neshvatljivo nepreglednih geografija, možda čak i od njene vojne sile, to je – od Rubljovljevih ikona do Puškina i Gogolja – blistava ruska kultura.
Iz perioda od 1990. kad Solženjicin, nakon iskustva komunizma, piše jedan drugi važan tekst – „Kako da preuredimo Rusiju?” – (a nema ko da ga čuje) do neke sredine 2000-ih godina kad Ruska Federacija ponovo počinje da postaje globalna sila, dakle iz perioda ustavnih kriza, inflacija, barem nekoliko ratova i narandžastih revolucija u bliskom komšiluku, može nam pasti na pamet makar par desetina izdanaka ruske kulture koji uspješno tretiraju ovu delikatnu etapu ruske povijesti. Ako je ranije bilo autora poput Bulgakova koji su sitne đavole ispod sofre Ivana Karamazova nekako, na mamac, izvukli na svjetlost ruskog dana i ogolili njihovu demonsku suštinu, onda je, recimo, Zahar Prilepin svojom literaturom efikasno razotkrio varljivo društveno-političko lice ruske ulice tokom ovih nezgodnih godina. To je, čini se, dobrim dijelom postigao polazeći sa dna, od običnog ruskog čovjeka, kao u romanu Sanjka čiji centralni junak, Aleksandar Tišin, pokušava da opstane u stvarnosti rezervisanoj za neprijatelje, ponajprije njegove Rusije, koje je prezreo: Ja, Saša Tišin, smatram vas ološem i izdajnicima! U vama vidim gnoj i crvi vam vrve u ušima! – njegova borba je komentar i kritika jednog vremena, on žigoše protivnike ideje, on sa dna vrtloga ruske istorije poručuje da je bilo dosta.
Snaga je u istini
Međutim, prije Prilepina i prije Sadulajeva, prije tolikih drugih, gotovo mitsku komponentu i više od kultnog statusa u okvirima ruske kulture ovog perioda zaslužuje Balabanov. Sve i da nije bilo užasne tragedije na Kavkazu kad je život prerano izgubio nesrećni princ ruske kinematografije, Sergej Bodrov mlađi, film Brat bi bio zapamćen kao najbolja priča o Rusiji i o njenoj stvarnosti ovog specifičnog vremena. Zapravo, beskrajni siromašni petrogradski bulevari, ispucale fasade, pijačna sirotinja, skitnice što se uz votku griju kraj tihe vatre dok predvečernji mrazevi grizu obraze, a rublja beskrajno propada i još više tone, novac koga nema i posao koga nema, antologijska muzička podloga (na prvom mjestu Nautilus Pompilusa) i svi ti junaci, slučajni prolaznici, skitnice, novootkriveni pankeri i probisvjeti – u pitanju je panorama Rusije kraja 1990-ih godina.
Sergej Bodrov je njen sin. I ima, među tolikim antologijskim scenama u prvom dijelu Balabanovog ostvarenja, jedna posebno značajna iako kratka: Danila Bagrov, povratnik iz čečenskog rata (onog prvog), besposlen i usamljen, smucajući se prohladnim Sankt Peterburgom, stiže do bronzanog jahača, najpoznatijeg spomenika Petru Velikom, stiže do amblema grada i simbola moćne Imperije, konjanika koji na tonama teškom granitnom postolju godinama jaše u istom smjeru i pokazuje u istom pravcu: na Zapad. I ta scena, kratka ali prilično signifikantna, prikazuje Danilu Bagrova kadriranjem preko leđa kako, tu iza spomenika slavnom imperatoru, i on gleda u istom pravcu. Visoko i nisko, ali savršeno komplementarno i savršeno jasno: Danila Bagrov kao hipostaza jedne nove Rusije, kao atnicipacija vremena koje tek treba da dođe. Balabanov ne daje smjernice kao Solženjicin, ali slika jednu Rusiju koja jeste ranjena, jeste i sumorna, ali njena se snaga pomalja ispod teških razvalina minulog vremena. Njegov film je polemika sa Zapadom, ne samo političkim nego i kulturnim – „Američka muzika je sranje” reći će u jednom klubu Danila Bagrov koji nastavlja na vokmenu da sluša svoj Nautilus.
Važan je i drugi dio filma Brat 2 iz 2002. godine. U njemu junak koji je ranije gledao u pravcu Amerike i doslovno stiže do Čikaga. Iz ove naše perspektive zanimljiv je dijalog sa taksistom, ruskim emigrantom u Čikagu koji kritikuje Rusiju onog vremena: naša domovina je prodala Ruse na Baltiku i Srbe na Balkanu. Ali da bi se objasnio stameni moral i neumoljiva logika Bagrova poseban značaj ima epiloška linija filma. Danila Bagrov, koji se jednom nađe oči u oči sa svojim suparnikom, Amerikancem, postavlja to čuveno pitanje, formulu koja će nadživjeti i scenario i sam film, u određenim kontekstima postati i poznatija od scene u kojoj je izrečena: „Kaži ti meni, Amerikanče?” – postavlja Danilo svoje pitanje dok sipa stoličnaju – „…u čemu je tvoja snaga?” A onda ne čeka dugo na odgovor: „Snaga je u istini. Ko je u pravu taj je jak.” Prosto, sažeto, sadržajno, najkraće: Sila v pravde. Strength is in truth.
Nije bez semantičkog potencijala ni šahovska tabla na stolu, nije ni votka u Čikagu, ni to što je pitanje upućeno Amerikancu, ali rečenica sama po sebi je za pamćenje. Danila Bagrov, iza leđa Petra Velikog, u istoj transverzali kojoj pripada i veliki knez Aleksandar Nevski (sa sličnom formulom: Bog nije u sili nego u istini) i general Suvorov sa sličnom varijacijom istoznačne poruke. Balabanov je genije – ponovo visoko i nisko, velike teme ruske istorije, velike geopolitičke poruke, artikuliše ruski drsko kroz svog sitnog junaka pokupljenog, uz ruksak i flašu sumnjivog pića, sa socijalne margine. Velike istine su istine bez obzira na to ko ih izgovara. I u njima je njihova snaga.
Neumoljiva logika
Naravno, kulturološki kremenita sa snažnim društveno-političkim kontekstom, rečenica jeste u određenim krugovima postala poznatija nego sam film. Često je na svojim propagandnim posterima, posebno od početka rata u Ukrajini, koriste i PR službe Oružanih snaga Ruske Federacije. Viđa se i na majicama sa motivima iz filma, tu su i bezbrojni murali iscrtani diljem Rusije sa likom Danile Sergejeviča Bagrova i njegovom kratkom tezom. Jer to je jedan od manira na kojima počiva popularna kultura ali i zanimljiv kuriozitet: ona se oglašava tamo odakle je Bagrov i potekao – na ćoškovima ulica, na beskrajnim petrogradskim prospektima, tamo gdje gori vatra, gdje se pije votka i sluša Nautilus. Obični i sitni ljudi, pod ruševinama Sovjetskog Saveza o kojima je pisao Solženjicin, ljudi na kontramitinzima razočarani zbog propasti države u kojoj su rođeni, o kojima piše Prilepin, ljudi koji pokušavaju da zarade za život i da se prosto u vrtlogu ruske istorije snađu, koje je portretisao Balabanov, ali i obični ljudi iz naših života, naše stvarnosti, ne samo iz Rusije nego širom svijeta, iz nekog razloga se identifikuju sa logikom Danila Bagrova. Valjda je u 21. vijeku, vremenu postistine, u izvjesnoj mjeri i utješno ukazivati na značaj poruka ovog tipa.
Prolazeći neki dan Trgom republike, a onda dalje pješačkom zonom do Knez Mihailove u pravcu Obilićevog venca, dočekao me je svjež natpis, grafit dužine nekoliko metara, na zidu jedne od zgrada: „Sila V pravde” – kratko, žutim slovima na ruskoj trobojci, i jasno. Dočekao je tih dana ovaj citat iz filma i hiljade drugih prolaznika koji su se obreli na ovom pravcu. Nisam siguran koja od, vjerovatno patriotskih ili rusofilskih, organizacija je naslikala ovaj ulični uradak, ili je to možda rad neke navijačke grupe, ne znam ni da li je u pitanju svjesna kinematografska referenca ili je do beogradske urbane recepcije poruka stigla posredstvom Telegram kanala, ratne propagande ili nekim trećim bočnim kanalom, ali mi je bilo zanimljivo izostajanje reakcije dežurnih i stalno budnih, zaduženih za monitoring, beogradskih adresa koje reaguju kao vrelim uljem poparene na svaki pomen Rusije, posebno ovih dana.
Za prve nisam siguran, ali za ove druge u velikoj mjeri jesam: teško da su u pitanju poklonici filmske umjetnosti sa ovog kraja svijeta, posebno one koja izlaže tematsko-motivski materijal poput onog koji je, svojim opusom, predstavljao pokojni Aleksej Balabanov. Još mi je teže da povjerujem da nisu uočili ovoliko vidljiv, moglo bi se reći i vizuelno agresivan, natpis. Biće da je problem dosta prostije prirode: pred neumoljivom logikom Danile Bagrova – čak i oni zaćute.
Stefan Sinanović je profesor srpske književnosti iz Crne Gore. Ekskluzivno za Novi Standard.
Izvor Novi Standard
Naslovna fotografija: Russia Beyond
BONUS VIDEO:
